|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
 |
Aya İrini |
|
|
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
|
|
|
Türü:
|
Kilise |
|
Plan Tipi:
|
Kubbeli Bazilika |
|
Yapım Tarihi:
|
740 |
|
Evre:
|
Erken Orta |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Araştırma Kazı |
|
Rakım:
|
|
|
|
|
|
Bölge:
|
Marmara |
|
İl:
|
İstanbul |
|
İlçe:
|
Fatih |
|
Köy:
|
Cankurtaran Mah. |
|
Antik Adı:
|
Konstantinopolis |
|
|
|
  |
|
| Yeri: İstanbul İli, Fatih İlçesi'nde, Gülhane Parkı'nın yanından İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ne çıkan yolun sonunda, Topkapı Sarayı Müzesi'nin sınırları içinde yer almaktadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Yapı, Bizans Dönemi'ndeki şehrin güney bölümünde, batı yamaçtadır [Müller-Wiener 2001]. Bizans İmparatorluğu zamanında Ayasofya Kilisesi'ne yakınlığıyla bilinen yapı, eski Ayasofya'nın inşası ve 404'den sonra yeniden yapımı esnasında şehrin katedral kilisesi olarak görev yapmıştır. 867 yılında burada bir konsül toplandığı bilinmektedir. İmparatorun da katıldığı ve toplu ayinlerin Ayasofya'da yapıldığı zamanlar hariç Patrik Aya İrini'de görev yapmış, burayı birçok Bizanslı tarihçi "Patrikhane" olarak tanımlamıştır [Tezcan 1989]. Yapı Augestion Forumu'na oldukça yakın bir mevkide bulunuyordu. Yaklaşık 20 m güneybatısında Sampson Düşkünlerevi'ne (Samson Ksenodokion) ait olduğu kabul edilen yapı kalıntıları, 100 m güneybatısında Ayasofya, 180 m batısında ise Khalkoprateia Manastırı Kilisesi kalıntıları bulunmaktadır. |
| Araştırma ve Kazı: 19. yy'da Aya İrini Kilisesi'ni inceleyen Cossors ve Salzenberg yapıyla ilgili plan ve kesit çizimleri hazırlamıştır. Onları Choisy'nin 1875-1876'da yaptığı incelemeler ve Gurlitt ile George'un araştırmaları izlemiştir. 1946-1947 arasında Ramazanoğlu tarafından yapı çevresinde arkeolojik kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. 1955-1956 arasında Tamer yapıda çeşitli onarımlarda bulunmuştur [Tamer 2003]. 1958-1961 arasında F. Dirimtekin tarafından, 1974-1976 arasında ise Öz tarafından yapı çevresinde kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir [Dirimtekin 1963a:161-185; Tezcan 1989]. U. Peschlow'un 1978'deki incelemeleri ise bugün ana başvuru kaynağı olma özelliğindedir. |
| Tanım: Mimari Evreler: Geç Roma Dönemi'ne tarihlendirilen ilk yapı I. Constantinus tarafından genişletilmiştir. 532 yılındaki Nika İsyanı sırasında yanan yapı, Iuistinianus tarafından 564 yılında onarılmıştır [Mutlu 1996]. Geçirdiği deprem sonucu onarılan yapı, günümüzdeki formuna 740 yılından sonra ulaşmıştır. IV. Leon (775-780) döneminde ve 9. yy'da deprem sonucu hasara uğrayan yapı 11. yy sonu 12. yy başında genişletilmiştir [Tamer 2003]. Fetih sonrası cami haline dönüştürülmeyen yapı bir süre odun deposu olarak işlev görüp ardından Cebehane olarak kullanılmıştır [Tezcan 1989]. 1800 ve 1840 yıllarında onarım geçiren yapı 1846-1940 arasında Askeri Müze olmuştur. 1972'den sonra çeşitli kültürel etkinlikler için kullanılmaya başlayan kilisede 1992 yılındaki yangın sonucu Osmanlı Dönemi'ne tarihlendirilen balkon zarar görmüştür [Müller-Wiener 2001:112-117]. Mimari Özellikler: İstanbul'da günümüze ulaşabilen tek atriumlu ve sythrononlu Bizans kilisesidir. Orta nefi iki kubbe ile örtülü kubbeli bazilikal planlı bir yapı olan Aya İrini'nin, bazı araştırmacılara göre I. Iustinianus dönemine tarihlendirilen alt bölümü bazilikal plan, 740 sonrasına tarihlendirilen üst örtüsü ise kapalı haç plan tipi özelliği göstermektedir [Grossmann 1965:186-207]. Esas yapı 57x32 m ölçüsünde olmasına rağmen 43 m'lik atriumla birlikte toplam uzunluk 100 m'yi bulmaktadır [Ünsal 2001]. Yapının ana kubbesi 15 m çapında olup 35 m yüksekliktedir. İçeriden küre, dışarıdan yüksek kasnaklı olan kubbenin çevresinde 14'ü tuğla ile örülü olan toplam 20 pencere vardır. Bu kubbenin atrium bölümüne bakan kısmında dıştan basık ve yayvan ikinci bir kubbe daha bulunmaktadır. Bunların dışında kalan mekanlar beşik tonozla örtülmüştür. Osmanlı Dönemi'nde büyük değişikliklere uğrayan revaklarla çevrili atrium, hem küçülmüş hem de orijinalliğinden uzaklaşmıştır [Mathews 1976:102-103, res. 11.1-11.35; Peschlow 1977; van Millingen 1974:84-104, res. 31-35]. Bezeme Özellikleri: Yapının ilk dönemlerine ait mozaik süslemeleri İkonaklazma döneminde büyük oranda ortadan kaldırılmıştır. Sadece narteksin tonozlarında ve kemer ayaklarında Erken Bizans Dönemi'ne ait olduğu tahmin edilen küçük mozaik parçalara rastlanır. Apsis yarım kubbesinde dört kademeli bir kürsü üzerinde İkonaklazma dönemine ait geniş kollu bir haç mozaiği bulunmaktadır. Burada haç İsa'yı, kademeli kürsü de çarmıha gerildiği Golgota Tepesi'ni simgelemektedir. Ana mekan zemininde gerçekleştirilen araştırmalarda ise iki parça halinde mozaik döşemeler ile karşılaşılmıştır. Bunlar I. Konstantinos zamanında yapılmış ilk yapıdan kalan Erken Bizans Dönemi örnekleridir. Yapının sağ üst galerisinde ise Son Bizans Dönemi fresko izlerine rastlanır. |
| Buluntular: Çeşitli tarihlerde gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda ortaya çıkan korkuluk levhası parçaları, sütun başlıkları gibi muhtelif buluntu günümüzde Ayasofya Müzesi'nde bulunmaktadır [Tezcan 1989]. |
| Yorum: Kilise tarihçisi Sokrates, Aya İrini Kilisesi'ni İstanbul'da inşa edilen ilk Hristiyan yapısı olarak tanımlar [Tezcan 1989]. Fletcher, I. Iustinianus döneminde inşa edilen Aya İrini'nin tek kubbeli olabileceğini ortaya sürer ve bu yapıyı da Alahan Manastırı'nın daha büyük ölçekteki galerili örneği olarak tanımlar [Fletcher 1967]. Krautheimer ise yapının Anadolu'da bulunan Dereağzı Kilisesi (9. yy) ile yakın benzerliğine dikkat çeker [Krautheimer 1986]. |
| Tahribat: |
