|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
 |
Başmelek Mikhael Kilisesi |
|
|
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
|
|
|
Türü:
|
Kilise |
|
Plan Tipi:
|
Bazilika |
|
Yapım Tarihi:
|
5. yy |
|
Evre:
|
Erken |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Araştırma |
|
Rakım:
|
910 |
|
|
|
|
Bölge:
|
İç Anadolu |
|
İl:
|
Eskişehir |
|
İlçe:
|
Günyüzü |
|
Köy:
|
Gümüşkonak |
|
Antik Adı:
|
Germia |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Eskişehir'e 135 km uzaklıktaki Günyüzü İlçesi'nin 7 km güneyinde, Gümüşkonak merkezinde yer almaktadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Kilisenin bulunduğu Bizans dönemi yerleşmenin adı "Germia" olup bu isim yerleşmenin günümüzdeki isimlerinde "Yürme" (ya da Yörme) olarak varlığını sürdürmektedir. Erken Bizans döneminde Galatia II temasının şehirlerinden olan Germia, erken dönemden itibaren bir hac merkezi olarak görünmeye başlar. Bu duruma gelmesinin en önemli nedeni, kilisenin kryptasında korunan İsa'nın tüniğinin bir parçasıdır. Bu bilgi Sykeonlu Aziz Theodore'un hagiografisinde yer almaktadır. İmparator Iustinianus'un ölümünden kısa bir süre önce burayı ziyaret edip dua ettiği bilgisi de Germia ve Başmelek Mikahael Kilisesi'nin önemini göstermektedir. |
| Araştırma ve Kazı: Kilise, ilk defa 1813 yılında J.M. Kinneir tarafından tespit edilmiştir [Kinneir 1818:49]. Kinneir'den sonra W.M. Ramsay kiliseyi tanımlamış ve kilisenin piskoposluk makamı olabileceğini belirtmiştir [Ramsay 1883:23]. K. Humann kilisenin bilinen ilk görüntüsünü bir garvürle sunmuştur [Humann-Puchstein 1890:32]. J.E. Crowfoot ise yapıyı bir başlık altında ayrıntılı bir şekilde tanıtıp, inşa tarihini ve özgün mimarisini sorgulayan ilk araştırmacı olmuştur. Crowfoot çalışmasında yapının bir planına ve batı cephesinin skeç çizimine de yer vermiştir [Crowfoot 1898:86-92]. 1903 yılında Strzygowski, kilisenin Crowfoot tarafından çekilen ve daha önce yayınlanmamış fotoğraflarını yayınlamış ve cephe kalıntılarındaki taş işçiliğine değinmiştir [Strzygowski 1903:115, 170-171]. Strzygowski'den sonra Germia yerleşmesi ve kilise, 1984 yılında Tabula Imperii Byzantini'de Belke ve Restle tarafından tanıtılmıştır [Belke-Restle 1984:166-168]. Yalnızca kiliseyi konu alan ilk çalışma ise 1986 yılında C. Mango tarafından yayınlanmıştır [Mango 1986:117-132]. 2009 yılında Aziz Mikhael Kilisesi ve Germia kentine yönelik yüzey araştırması ve sonrasında kazı çalışmaları için geniş kapsamlı bir projeye başlamıştır. İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü, Brandenburg Üniversitesi ve Eskişehir Arkeoloji Müzesi ortaklığında başlanan proje Dr. P. Niewöhner başkanlığında sürdürülmektedir [Niewöhner-Rheidt 2010; Niewöhner 2010, 2011, 2012]. |
| Tanım: Mimari Evreleri: Başmelek Mikhael Kilisesi'nde en az üç yapı evresi ayırt edilebilmektedir. Kilisenin ilk inşası 5. yy'ın ikinci yarısında gerçekleştirilmiştir. Yazılı kaynaklar 454 yılında Konstantinopolis'te toplanan konsilde, Patrik Studios'un anlatılan bir mucizeden etkilenerek kilisenin inşasına karar verdiği yönündedir [Mango 1986:124-125; Mitchell 1993:117]. İkinci evre yapı çevresinde bulunan Iustinianus ve eşi Theodora'nın monogramlarının bulunduğu sütun başlıkları kanıt gösterilerek 6. yy'ın ortalarına tarihlenir [Strzygowski 1903:115; Mango 1986:124-125]. Üçüncü evre ise kubbeye geçiş sistemindeki erken Bizans döneminde görülmeyen değişiklikten dolayı orta Bizans dönemine olasılıkla Germia'nın piskoposluğa yükseltildiği 10. yy sonrasına tarihlenmektedir [Niewöhner 2011:50]. Mimari Özellikleri: Başmelek Mikhail Kilisesi, kubbeli ve beş nefli bazilikadır. Kilisenin en iyi korunmuş kısımları narteksin güney kısmı, kuzeydeki neflerden içte kalanı ve güneydoğu köşedeki ek mekandır. Yapının uzunluğu 50 m, batı cephesinin iki yanındaki kuleler hariç genişliği 27 m'dir. Batıda beş girişli, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı narteks yer alır. Narteksin doğu yarısının büyük bir kısmı ayaktadır. Ön cepheyi de oluşturan batı bölümünün ise sadece güney kısmı günümüze ulaşmıştır. Günümüzde Crowfoot'un planında ve cephe krokisinde güneybatı köşede yer alan merdiven kulesinin ise ancak bir kısmı görülebilmektedır. Kilisenin doğu yarısı ve apsis kısmının özellikleri ise günümüzde anlaşılamamaktadır. Bu kısımda yalnızca güneydoğu köşede yer alan kare planlı bir ek mekan görülebilmektedir. Yapının kuzey iç nefte görülebilen taşıyıcıları kare, dikdörtgen, "L" ve haç kesitli payeler şeklindedir. Nefte her iki yönde, birbirine karşılıklı yerleştirilmiş olan bu payeler kare planlı bölüntüler oluşturmaktadır. Nefin batısında, paye ve kemerlerde düzgün kesilmiş kare blok taşlar görülür. Yapının doğusunda ise üç sıra kaba yonu kesme taş ve dört sıra tuğla ile örülmüş almaşık teknik göze çarpar. Bezeme Özellikleri: Batı cephede, eksendeki giriş açıklığının iki yanında simetrik olarak yer alan ve varlıklarını Crowfoot'un cephe çiziminden bildiğimiz kemerli levhalar bugün yerinde bulunmamaktadır. Bu levhaların bir kısmı günümüzde Gümüşkonak Merkez Camii'nin minaresinin kaidesinde yer almaktadır. |
| Buluntular: Gümüşkonak merkezinde dağınık bir şekilde bulunan ve yapıya ait olduğu düşünülen pek çok mimari plastik malzeme vardır. |
| Yorum: J.W. Crowfoot, kilisenin ilk evresi için 5. yy'ın ilk yarısını önermiştir [Crowfoot 1898:90-91]. Bu önerme bir impost başlıktaki monogramı yanlış çözümlemesinden kaynaklanmıştır. Monogramı, "Eudoksia" olarak okumuş, bu nedenle kilisenin imparator Arcadius'un eşi Eudoksia tarafından yaptırılmış olabileceğini öne sürmüştür. Ancak Strzygowski monogramın Theodora ismine ait olduğunu belirlemiştir [Strzygowski 1903:115]. Başlığın diğer tarafındaki monogramın Iustinianus'a ait olduğu belirlenince Strzygowski'nin çözümünün doğru olduğu anlaşılmıştır [Belke-Restle 1984:168]. C. Mango, kilisenin 5. yy ve 6. yy'a ait iki evresi olduğunu dile getirmiştir. P. Niewöhner ise Mango'ya katılmakla birlikte orta Bizans dönemine ait üçüncü bir yapı evresi tanımlamaktadır [Niewöhner 2011a:50]. |
| Tahribat: |
