|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Gre Virike |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
500 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Şanlıurfa |
|
İlçe:
|
Birecik |
|
Köy:
|
Akarçay |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İTÇ I İTÇ II İTÇ III |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Şanlıurfa il merkezinin 75 km güneybatısında; Birecik İlçesi'nin 15 km güneyinde; Akarçay Köyü'nün 1.1 km kuzeybatısında; Birecik'den güneye Fırat Nehri'ne paralel inen yol üzerindedir [Ökse 1999a:şek.1'deki plan]. Nehrin doğu kıyısındadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Fırat'ın ilk terası üzerinde kurulmuş olan çeşitli dönem köylerinin oluşturduğu yığıntının günümüzde 15 m yüksekliğinde 70x60 m boyutlarında bir tepe görünümünde olduğu belirtilmektedir. Yoğun tahribata uğrayan höyüğün güneyinde kum çekilmesi ile oluşmuş bir kesit görülmektedir [Ökse 1999a:şek.2'deki topografik plan]. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: Gre Virike ilk kez 1989 yılında G. Algaze yönetimindeki ekip tarafından yapılan yüzey araştırması sırasında saptanmıştır. 1998 yılında; ODTÜ TAÇDAM Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi kapsamında T. Ökse başkanlığındaki ekip tarafından ayrıntılı bir yüzey araştırması yapılmıştır. 1999-2001 yıllarında; yine aynı proje dahilinde; T. Ökse başkanlığında kazı çalışmalarına başlanmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Akıntı toprakta ele geçen birkaç Halaf ve Obeid çağı boyalı çanak çömlek parçası ve el yapımı kaba seramikler; yerleşimin Kalkolitik Çağ'a kadar indiğini göstermektedir. Ele geçen mimari kalıntılar İTÇ III/IV-OTÇ I'e aittir. Höyük üzerinde MÖ 3. binin ikinci yarısında iki evreli bir yapılaşma ve mezarlar saptanmıştır. Geç evre yapılaşması İTÇ III-IV'e tarihlenirken; erken evre İTÇ II-III'e tarihlenmiştir. Yerleşmenin güney yamacında bulunan Bizans Çağı'na ait kerpiç duvarlı yapılar ise son yerleşmeyi temsil etmektedir. |
| Buluntular: Mimari: 1999 yılı kazısında; teras amacıyla inşa edilen kalın kerpiç döşemenin/blokajın üstünde İTÇ III-IV/OTÇ I evresine tarihlenen yapılar bulunmuştur. Kalın kerpiç döşemenin İTÇ III evresinde inşa edildiği anlaşılmıştır [Ökse-Bucak 2001:192-193]. Bu 2 m kalınlığındaki terasın yapımında altta yer yer iri taşlar (bazalt) kullanılmış; üst kısmı ise muntazam kerpiçler ve kil dolgudan inşa edilmiştir. İTÇ III-IV/OTÇ I'e ait şimdilik 7 yapı katı saptanmıştır. Bu tabakalarda kalınlığı 1 m'yi bulan yapıların varlığından önemli binaların burada var olduğu sanılmaktadır. Bu yapıların taş temelli olduğu görülmektedir. 2000 yılı kazısında; bu kerpiç döşeme üzerindeki çalışmalara devam edilmiştir. Batı kenarı basamaklar halinde olan döşemenin kuzeybatı köşesinde; döşemeyi destekleyen üst üste koyulmuş üç iri bazalt blok bulunmuştur. Döşemenin; aralarında ortalama 2 m mesafe bulunan iki parçası arasında çakıl sekinin bulunması; birbirinden bağımsız birimler halinde inşa edildiğini göstermiştir. Aynı alanda; 7 m uzunlukta; 1.60 m genişlikte ve 1 m yükseklikte; döşemenin bir parçasını desteklediği düşünülen bazalt bir duvar yer almaktadır. Döşeme üzerinde; çardak gibi hafif bir yapının varlığına işaret eden içi sıvalı iki büyük ve üç küçük delik saptanmıştır. Kuzey kesiminde 6 cm kalınlıkta kerpiç sıva izleri belirlenen bir alan bulunur. Bu alanın tabanındaki 6 cm kalınlıkta kil tabakası üzerinde 2-5 cm kalınlıkta kül tabakası; üst kesiminde ise kerpiç molozu ile karışık killi ve küllü toprak yığıntısı yer alır. Benzeri sıvalı alanlar; aralarında yaklaşık 1 m yükselti farkıyla döşeme ile aynı doğultuda uzanırlar [Ökse 2002:241-243]. Yerleşmenin batı kesiminde; kuzey kuzeydoğu-güney güneybatı yönünde uzanan; birbirinden bağımsız olarak inşa edilmiş dört mekan ortaya çıkarılmıştır. Aralarında ortalama 80 cm genişiğinde taş döşeli aralıklar bırakılmıştır ve mekanların doğusunda taş duvarla sınırlanan çakıl döşeli bir koridor bulunmaktadır. Doğu kesiminde; kuzeydoğu ve güneybatı köşelerinde birer taş döşeli işlik ile batı duvarında bir pencere olan tek mekanlı bir yapı yer almaktadır. Bu kesimde ulaşılan en derin taban üzerinde yoğun kül tabakası saptanmıştır. J9 açmasında; kerpiç döşeme ile aynı doğrultuda uzanan kireçtaşı duvarlı iki mekan bulunmuştur. Batı kesiminde; çakıl sekiye oturtulmuş 55 cm genişliğinde; üzerinde kısmen kerpiç üst yapısı; mekana batıdan girişi sağlayan kapısının delikli eşik ve söve taşı korunmuş olan bir taş duvar ortaya çıkarılmıştır [Ökse 2002:243-245]. Höyüğün güneybatı eteğinde; üç kademe halinde uzanan ve dört beş sıra üst üste koyulmuş bazalt bloklar bulunmuştur. Yerleşmenin güney yamacında; içinde tahıl bulunan; üzeri ve tabanı bazalt bloklarla örülmüş bir kanal bulunmuştur. Bu alanda ayrıca kısmen bazalt; kısmen kireçtaşı bloklarla örülmüş ve üzerleri birer bazalt levha ile kapatılmış üç çukur yer alır. Çukurların üstünde; bazalt levhaların kenar boşluklarındaki kil sıvaya açılmış çok sayıda delikten tahıl ve kül çıkarılmıştır. Bir çukurun çevresinde kaba ve üzeri kazıma yivli yüksek ayaklı çanak parçaları MÖ 3. binyılın ilk yarısına aittir. Güney eteğindeki tahrip olmuş bazalt yapının taşlarının arası kazılmış ve bu alanda bir merdivenli tünel açığa çıkarılmıştır. Olasılıkla yeraltı suyuna inen bu yapı; ele geçen çanak çömleklere göre İTÇ sonlarında çökerek kullanımdan çıkmıştır. Gedikli Karahöyük ve Kırışkal Höyük'ten bilinen bu merdiven yapıları; MÖ 3. binde mezarlıkla bağlantılı bir kullanıma sahiptir [Ökse Bucak 2003:360;361]. Çanak Çömlek: Ökse tarafından analiz yapılan yüzey toplamasında bulunan parçalardan; yalın basit malın (plain simple ware/standart ware/einfache ware); ince katkılı mal; ince kumlu mal; ince hamurlu mal olarak alt ayrımlara ayrıldığı izlenmektedir. Bu mal örnekleri Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu'da yaygın bir şekilde bulunmaktadır. Bu mal grubu İTÇ'nın I. evresinden IV. evresine kadar kullanılmıştır. Anadolu'da Taşkun Kale; Aşvan Kale; Kurban Höyük IV. tabaka; Hayaz Höyük; Samsat; Amik Ovası G-I evreleri yerleşmelerinde örnekleri vardır. Yüzey toplamasında ortaya çıkan bir ikinci büyük grup metalik mal (metalic ware/stone ware) örnekleridir. Çarkta üretilmiş olan bu mal grubu kapları çok iyi pişirilmiştir. Hamurları özenle hazırlanmıştır. Gre Virike'de bulunanlar yöredeki yerel metalik mal örnekleridir. Kurban Höyük IV. tabakada; Hayaz Höyük'de; Samsat'ta; Harran'da; Lidar Höyük Mezarlığı ve Kargamış Akropolü sandık mezarları armağanları arasında bu maldan üretilmiş kaplar bulunmuştur. Metalik malın bir alt sınıfı; kadeh malı olarak tanımlanan; dışı üretimi sırasında bilinçli olarak yatay yivli bırakılan kaplardır. Bunların da İTÇ III. evreye tarihlendikleri belirtilmektedir [Ökse 1999a:]. Ayrıca höyüğün yüzeyinden kaba mutfak mal örnekleri de ele geçmiştir. Üzeri kazıma bezemeli parçalar da toplanmıştır. Kazının son yayımında höyükte MÖ 3. bin yılın ilk yarısına tarihlenebilecek saklı astar bezemeli mal ile Karaz malı örneklerinin az sayıda da olsa varlığı belirtilmektedir. 2000 yılı çanak çömlek buluntuları arasında; bir konik bardak; keskin gövdeli dışa çekik ağızlı bir bardak; metalik seramikten çanakçık parçaları; standart seramikten yatay perdah izli kap ve uzun boyunlu çömlek parçaları; basit ağızlı çömlek parçaları gibi İTÇ III ve IV üretimi mallar bulunmaktadır. Kil: Pişmiş toprak bir insan figürini başı ve dört ayaklı bir hayvan figürininin arka gövde parçası bulunmuştur. Yontma Taş: Kerpiç döşeme üzerinde; çakmaktaşından üçgen biçimli kanatlı bir ok ucu ele geçmiştir. Sürtme Taş: İTÇ yerleşiminin 3. yapı evresinde kireçtaşından bir yapı modeli ile taş kap ve taş ağırlıklar ele geçmiştir. İnsan Kalıntıları ve Mezarlar: Gre Virike'nin kazı başkanı tarafından İTÇ III-IV/OTÇ I dönemine tarihlenen iki mezar Güneydoğu Anadolu ölü gömme adetlerinde farklı bir tipi temsil etmektedir. Ovale yakın yuvarlak açılan bir çukurun çevresi 4 sıra iri taşla örülmüş üstü de kalın kireçtaşı levhalarla kaplanmıştır. Olasılıkla sanduka mezar yapılmaya çalışılmış; levha taşların az oluşundan dolayı mezar sahipleri böyle değişik tipte mezar yapmak zorunda kalmışlardır. Mezar derinliği 70 cm; çapı ise 120x95 cm'dir. Gömüt armağanları açısından çok zengindir [Ökse-Bucak 2001:193; res.5-6]. İçinde iki çocuk iskeleti ile beraber çok sayıda küçük kap; pişmiş topraktan kuş biçimli çıngırak; iki oyuncak kağnı tekerleği; üç tunç iğne ve akik boncuklar bulunmuştur. Mezarın bir başka ilginç buluntusu oyuncak amacıyla kullanılan küçük bir banyo teknesine sahip olmasıdır. Gre Virike'de bunu benzeyen yuvarlak taş duvarlı bir başka bebek mezarı ile çömlek mezar örneği İTÇ'ndaki toplumun bebek ve çocukları yerleşim içine gömdüklerini kanıtlamaktadır. 2000 yılında altı mezar daha ortaya çıkarılmıştır. K9 Oda mezarı; kerpiç döşeme içine oturtulmuş ve döşeme ve mekanlarla aynı doğrultuda yerleştirilmiştir. Ana mezar odası; geçiş mekanı ve ön odadan oluşan mezarın üzeri büyük taş blokarla örtülmüştür. Ana mezar odasının üst seviyelerinde ele geçen; çökme sırasında kırılmış küp parçaları bu alanın daha sonraki gömüler için de kullanıldığını göstermiştir. Ana odanın batı ucuna yığılmış mezar eşyaları bir kargı ucu; bir akik boncuk; tunç bir iğne; gümüş bir spiral; çakmaktaşından üçgen biçimli bir kanatlı okucu; hayvan kabuğundan yapılmış üçgen ve baklava biçimli kakma parçaları ve 76 pişmiş toprak kaptan oluşur. Tahrip olmuş birden fazla iskelete ait kemik parçaları ele geçmiştir. Ön odada ise yüksek ayaklı çanaklara ait ayak parçaları; tunç iğne parçaları; bir çömlekçik ve iki tabak; geçiş odasında da tunçtan iki başlı iğne bulunmuştur. L8 Mezarı; K9'a benzer bir biçimde inşa edilmiştir. İç kısmında iskelet parçları ve İTÇ III'e tarihlenen çanak çömlekler ele geçmiştir. Diğer bir mezar kerpiç sandık mezar türündedir. İçinde bir kafatası ve iki altın varak süsleme bulunmuştur. K9 mezarının kuzey duvarı bozularak yapılan bir kerpiç mezarın içinde ise bir tunç iğne ve taş boncuk yer alır. Yine aynı mezarın güney duvarının kenarına açlın bir oyukta; ağzı kuzeye dönük biçimde yerleştirilmiş bir çömlek mezar tespit edilmiştir. Çömleğin üzerinde bir kireçtaşı kapak yer alır ve boynu iki yandan birer kireçtaşı ile desteklenmiştir. Mezarın yanında; iki çanakçık; iki şişecik ve bir şişe; içinde ise bir bebek iskeleti ile bir tunç iğne bulunmuştur. K9 mezarının güneydoğusunda; taş çerçevesi 25 cm kalınlıkta taş çevrili bir mezar daha saptanmıştır [Ökse 2002:245-249]. 2001 yılında ortaya çıkarılan diğer bir mezar oda mezar tipindedir. Oval biçimli kireçtaşı mezarın üst örtü sistemine ait iri kireçtaşı levhalar içine düşmüştür. Üst örtü sistemi dozer ile bozulan ve soyulan mezarın güney girişine yakın konumda az miktarda bebek kemiği parçası; bir tunç iğne ve İTÇ IV'e tarihlenen kap parçaları bulunmuştur. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: 1999-2001 yılları arasındaki kazılar; Gre Virike'de günlük yaşamın geçirilmiş olabileceği geniş odalı yapılar ve depolar gibi mimari unsurların yer almadığını ortaya çıkarmıştır. Yerleşmedeki mekanlar oldukça küçüktür ve 35x55 m boyutlarında kerpiç bir döşeme ile sınırlı bir alana yayılmıştır. Döşemenin yapımında kullanılan kerpiç ve iri taş blokları ile geniş teraslar; bu alanın törenler için kullanıldığını düşündürmektedir. Oda mezarlarla bağlantılı küçük mekanlar; yeraltına inilen merdiven yapısı; üzerlerinde kesme izleri bulunan hayvan kemikleri; su kanalı ve çevresindeki çukurların ölü kültü ve baharın başlangıcıyla ilgili ritüellerle bağlantılı olduğu önerilmektedir. Yerleşme bu işlevini MÖ 3. binyılda yitirmiş ve Ortaçağ'da inşa edilen depo kompleksi ile farklı bir işlev kazanmış olmalıdır [Ökse-Bucak 2003:362]. |
