|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Hacılar |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
920 m |
|
Bölge:
|
Akdeniz |
|
İl:
|
Burdur |
|
İlçe:
|
Merkez |
|
Köy:
|
Hacılar |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İlk |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Burdur'un 26.5 km kadar güneybatısında; Hacılar Köyü'nün 1.5 km batısında yer alır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Deniz seviyesinden yaklaşık 940/970 m yükseklikte; Toros Dağları'nın kuzey uzantılarının arasındaki bir vadide; Burdur göl seviyesinden yaklaşık 100 m yüksekte yer alır. Batısında Koca Çay akar; doğusu dağlık bölgeye bakar. Yaklaşık 135 m çapında ve 5 m yüksekliktedir [Mellaart 1970a:xii;189]. Hacılar'daki ilk yerleşme olan Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ yerleşmesinin plüvyal Burdur Gölü'nün; 930-935 m seviyesine çekildikten sonra gerçekleştiği; O. Erol'un [Erol 1972:35] araştırmalarıyla saptanmıştır. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: 1957-60 yılları arasında J. Mellaart başkanlığında Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü tarafından kazılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Höyükte üç ana kültür dönemi saptanmıştır. En üstteki İlk Kalkolitik; I-V. tabakalarıyla; Son Neolitik ise VI -IX. tabakalarıyla temsil edilir; en eski kültür dönemi ise ana toprak üzerinde yer alan ve Mellaart tarafından Neolitik Çağ'ın çanak çömleksiz evresine tarihlenen tabakalardır. Ancak bu dönemin son yıllarda yapılan araştırmalarla çanak çömlekli olduğu ve İlk Neolitik döneme tarihlenmesi gereği söz konusu olmuştur [Harmankaya et al. 1997: Hacılar]. Buna göre Hacılar Höyüğü tabakalanması şöyledir: I-V: İlk Kalkolitik VI-IX: Son Neolitik I-VII: Çanak Çömleksiz/İlk Neolitik |
| Buluntular: Mimari: Hacılar V: Son Neolitik dönemin VI. yapı katının yangınla tahrip olmasından sonra [Harmankaya et al. 1997: Hacılar] kurulan yerleşmedeki yapı kalıntıları yalnızca çok sayıdaki taban parçalarıyla bilinmektedir. İlk Kalkolitik yerleşiklerinin Son Neolitik (VI) kuyusunu tekrardan kazmak istedikleri; bu işlem sırasında VI. yapı katının yapılarını da tahrip ettikleri saptanmıştır [Harmankaya et al. 1997: Hacılar; plan 3; Trench Q]. Kazılan alanlarda taban parçaları; çanak çömlek ve küçük buluntu dışında yapısal öğelere rastlanmaması; Mellaart tarafından iki nedene bağlanmaktadır: V. katın yapılarının tahrip olmuş VI. kat yapıları üzerine doğrudan kurulmak istenmemesi ya da kullanılan malzemenin çürüyebilir hafif malzemeden oluşu. Ancak daha sonraki yapı katlarında bu tür yapıların ortaya çıkarılmış olması bu düşünceyi doğrulamamaktadır. Çanak çömlek özellikleri Hacılar V'in kısa süreli bir geçiş dönemi olduğunu göstermektedir [Mellaart 1970:23]. Hacılar IV: Yerleşme bu evrede kuzeye kaymıştır ve esas olarak Hacılar II katının altındadır. Kazılan sınırlı alanda günlük işlerle ilgili avlular ve bir kerpiç yapı; yapım tekniği açısından Son Neolitik VI. yapı katı özellikleri taşır. Hacılar III: Yerleşme daha kuzeye ve doğuya kaymıştır. Bulunan az sayıdaki yapısal kalıntı Hacılar VI sonundan IIA'ya kadar yapı geleneğinin değişmeden sürdüğünü göstermektedir. Hacılar II: Mö 6. binin ikinci yarısına ait dörtgen biçimli; yaklaşık 2.000 metrekarelik bir alanı kaplayan Hacılar II yerleşmesi; taş temelsiz kalın bir kerpiç duvarla çevrilidir. Savunmaya yönelik duvarın kuzeyde; taş temelli kuleleri mevcuttur; ikisinin arasında avluya çıkan dar bir kapı bulunur; bu; yerleşmenin ana girişini oluşturur. Bir başka kapı güneybatıdadır; bir geçiş ile güney avluya; koridor biçimli bir başkasıyla olasılıkla çevre duvarının üzerine çıkılır. Kuzeydoğudaki küçük kapı; kutsal mekandan giriş çıkışı sağlar. Hacılar II yerleşmesi; batıdaki konut yapılarının yer aldığı bölüm; merkezde iki yanı avlulu çömlekçi işliklerinin yer aldığı bölüm; doğuda ise günlük işlerin yürütüldüğü bölüm olmak üzere belirli alanlara ayrılmıştır. Batı bölümde yer alan evler; arkaları çevre duvarına dayanır ve avludan girilir şekilde yerleştirilmiştir. Evlerin bir ana odası ve bir giriş odası vardır. İki odalıların ikinci bir kata sahip oldukları dolgu özelliklerinden anlaşılmaktadır. Ana odada taban üstünde dörtgen bir ocak ve dikme yerleri bulunur; genellikle bir ya da iki iç payandaya sahiptirler; bazı evlerde seki; kil petekler gibi iç yapı öğeleri bulunmuştur. Kuzeybatıda; tabanında yoğun olarak bulunan tahıllar; tahıl çukurları ve tabanda çukurluklarıyla tahıl deposu olarak adlandırılan yapı ile evleri; güneydeki yapılardan güney avlu ayırır. Burada yer alan üç yapıdan biri kutsal mekan; biri büyük bir ev; diğeri ise daha doğuda bunlardan daha ayrı yapılmış olan yapıdır. Kutsal mekan bir ana oda; giriş odası; hemen batısında küçük bir mekan; dışta bir küçük avlu ile çakıl taşlarıyla döşeli bir başka mekandan oluşur. Giriş odasında bir ocak ile ekmek fırını; mekanın batı bölümünden alçak bir duvarla ayrılır. Bu bölümde ortaya çıkartılan buluntular ve çanak çömlekler; yapının kutsal amaçla kullanıldığını göstermektedir. Ana odadaki ocak; fırın; niş ve ikinci katı destekleyen direk yerleri bulunmuştur. Bu yapının çoğu yapılar gibi II B yapı katında da kullanımının sürdüğü saptanmıştır. Yerleşmenin merkezi; çömlekçi atölyelerinin yer aldığı kısımdır. Üç atölyeden birisi dışında diğerleri II B'de de kullanılmaya devam etmiştir. Ocak; payanda; direk yerleri ve bölme duvarları gibi yapı öğelerinin yanısıra öğütme taşları; boya kapları; paletler; modelleme aletleri ve kullanılmamış çok sayıda kap bulunmuştur. Ekmek yapımında kullanıldığı düşünülen bir fırın dışında çömlekçi fırınlarının bulunmaması; bunların yerleşme dışında yer aldığı şeklinde yorumlanmasını getirmiştir. Hemen batısındaki (güney) avlunun ise hayvanların tutulduğu alan olduğu sanılmaktadır. Yerleşmenin kuzeydoğu alanı Hacılar IIA'da bir kutsal yapı; bir kuyu; mutfak olarak kullanılan çok sayıdaki yapı ve bir kaç evi barındırmaktaydı. Yangın sonrası II B'de ise aynı alanda büyüklü küçüklü ev ve avlulardan oluşan görece önemsiz bir alan işlevindeydi. Yapı malzemesinde değişimler olmakla birlikte; yapım ilkelerinde değişiklik olmadı. IIA'da yerleşmenin kuzeydoğusunda taşla çevrili kuyunun yer aldığı bir avlu bulunmaktadır; kuyunun içinde kömürleşmiş çok sayıda bitki kalıntısı bulunmuştur. Avlunun kuzeyine bir ocak ve petek yerleştirilmiştir. Kuzeydoğudaki kapı ile doğrudan kutsal yapıya girilir. Buradan da güneye ve doğuya geçiş sağlanır. Kutsal yapıda iki büyük ocak; bir fırın; bir ateş yeri; depo çukurları; nişler; etrafı kille çevrili çukurluklar gibi çeşitli yapı öğeleri ile boyalı sıva parçaları bu mekanın kült amaçlarına yönelik kullanıldığını göstermektedir. Doğudaki bölümden bir kapıyla ayrılır. Bulunan 16 direk yeri; yaklaşık 8x6 m boyutlarındaki alanın üstünün kapanmasına sağladığı yararın yanısıra; boya bezekli ve işlenmiş oldukları varsayımıyla yerleşmenin en ayrıcalıklı yapısını oluşturur. Bunlara ek olarak yapının içindeki çok çeşitli buluntular; taban altı mezarlar; kuyuya geçişi kontrol altında bulunduran konumu; burasının yerel otorite sahibinin yeri ya da yerleşmenin kutsal mekanı gibi konut yapısı dışında özel amaçlı bir yapı olduğunu göstermiştir. Hacılar II A'nın yangınla tahrip olmasından sonra doğu alanda eski tarzda yerleşilmemiş; batıdaki küçük depo mekanı; tek bir kutsal mekan; iki çömlekçi atölyesi; altı ev ve 10 kadar ocak ile yetinilmiştir [Mellaart 1970:23-37]. Hacılar I (kale) yerleşmesi ile birlikte kültürde belirgin bir değişim görülür. Bu değişim yeni bir insan topluluğunun gelişi ile açıklanır; bununla birlikte çanak çömlekte devam eden kimi özellikler ise; yangından sonra Hacılar'da kalan gruplara atfedilmektedir. Yeni gelenlerin; yangın geçirmiş yerleşme kalıntılarını düzlemeleri; V-II. kat yapılarının büyük ölçüde tahrip edilmesine yol açmıştır. Hacılar I kalesi; tek taş sırasından oluşan temel üzerine 3 m ortalama kalınlıktaki kerpiç duvarlardan oluşur. Tabanlar kildendir; üzerinde hasır izleri görülür; duvarlar çamurla sıvanmıştır. Ocaklar; sekiler; direk yerleri; payandalar; raf ya da dolap gibi kullanılmış olabileceği düşünülen yatay ağaçlar gibi yapı öğelerine karşılık kapı yoktur; pencereler kazılan seviyede bulunamamıştır. Girişler damdan olmalıdır. Bulunan mekanların büyük çoğunluğunun depo ve kiler işlevinde olması; hafif malzeme kullanılarak yapılmış bir üst katın varlığını düşündürmüştür. Bu; I B sonunda yaşanan yangın sonucu alt kat mekanlarının yaklaşık 2 m'lik kül; yıkıntı; üst kattan düşen buluntular ve özellikle çocuklardan oluşan yanmış iskelet kalıntılarıyla dolu olmasıyla kanıtlanmıştır. Kale yerleşmesine giriş güneydoğudandır. Kazılan alanda işlik; atölye; kutsal mekan gibi bölümler bulunamamıştır. Yerleşme; savunmaya yöneliktir; kazılan alanın doğu blokunda ortaya çıkarılan ocak; direk yerleri ve sekiler buranın oturma alanı; olasılıkla çok mekanlı tek bir yapı kompleksi olduğunu göstermektedir. Batıdaki alan ise koridorlar; kiler benzeri mekanlar ve üst kata çıkışı sağlayan mekanlarıyla az sayıda oturma mekanına sahiptir; dolgusu; yaşam alanının üst katlar olduğunu göstermektedir. Hacılar I kale yerleşmesinin yangınla tahribinden sonra; aynı yerde eski dolgunun üzerinde özensiz bir yapılaşma görülür (I C ve I D). Yerleşmenin batı yarısında avlu olarak yorumlanabilecek bir döşeli alan; ön odalı bir mekan; bunun ötesinde birkaç mekan kalıntısı daha yer alır. Taş temelli ince duvarlar; toprak tabanlar gibi tek tük yapı kalıntıları geç dönem (Hellenistik ve çağdaş) faaliyetleriyle de önemli derecede tahrip olmuştur [Mellaart 1970:21-37; 75-87]. Çanak Çömlek: El yapımı ve açkılı Hacılar çanak çömleği tek renkliler ve boyalılar olmak üzere iki ana gruptan oluşur; ilginç olan kaba mutfak kaplarının olmayışıdır. Hacılar V çanak çömleğinde tek renkli mallarda kırmızı renk hakimdir. Boyalılar önceki katlara oranla daha yoğundur; tek renklilere göre daha özenli yapılmışlardır; krem zemin üzerine kırmızı ve çeşitlemelerinden oluşur; bezekler karmaşık geometrik bezeklerdir. Çok az sayıda olmakla birlikte fantastik üslupta bezemeler görülmeye başlar. Biçimlerde ana gruplar çanak; oval kaplar ve çömleklerdir. Boyalı çanaklarda omurga profilliler görülür. V. kat çanak çömleği için genel olarak Son Neolitik geleneğin devam ettiği söylenebilir [Mellaart 1970:109-112]. Hacılar IV çanak çömleğinde boyalıların önemli oranda artışı görülür; tek renkliler V. katın özelliklerini sürdürür. Boyasız grup kızıl-kahve ya da devetüyü renklidir; hayvan başı biçimindeki tutamaklar sıklıkla görülür; dudak kenarında kazıma çizgiler yeniliktir. Minyatür kaplar; büyük omurgalı kaseler; çömleklerin yanısıra hayvan başı biçimindeki riton ilginçtir. Boyalılarda küçük ve orta boy omurgalı; derin; büyük gibi çeşitlemeleri olan kaseler; dar ağızlı; boyunlu çömlekler görülür. Bezekler arasında en sık uygulanan geometrik dokuma bezekleridir; fantastik bezekler çoğalır [Mellaart 1970:112-113]. Hacılar III'de tek renklilerde portakal renkli-kırmızı ya da açık kahve ana renktir; minyatür kaplar ana biçimdir. Çok sık olmamakla birlikte porselen-benzeri beyaz hamur tipiktir; kapların tümü çok iyi açkılıdır. Boyalılarda sayıca artış görülür. Saklı bezekler sıklıkla kullanılmaya başlar; fantastik üslup devam eder [Mellaart 1970:114-115]. Hacılar II A çanak çömleği üstün kalitelidir. Bezek çeşitliliği zengindir. Boyalılar toplamın yarısından fazlasını oluşturur; saklı bezemeler; fantastik üslup; büyük biçimler ve açık renkler bu grubun özellikleridir. Tek renkliler açık kahverengi; portakal-devetüyü renklerinde ve parlak açkılıdır. Omurgalı kaseler sayıca ve çeşit olarak boldur; hayvan başı biçiminde kulp ya da tutamaklı çömlek biçimleri devam eder. Kulpların kulakları ortadaki dikey çizginin ise burnu temsil ettiği antropomorfik kap ilginçtir Mellaart 1970:115-117; 179]. II B'de ise boyalılar yine genel toplamın yarıdan fazlasını oluşturur; tek renklilerde biçim çeşitlemesi artar. Omurgalı kaseler çoğunluktadır; mermer kapların parallelleri yapılır. II A sonundaki yıkım çanak çömlekteki gelişkin tekniği etkilememiştir. Boyalılarda paralel çizgiler; basamaklı bezekler; dokuma bezekleri gibi kimi bezeklerin ortadan kalktığı görülür; buna karşılık fantastik üslup ile saklı bezeme en gelişkin aşamaya ulaşır [Mellaart 1970:182-120]. Hacılar I çanak çömleğinde farklı killer; boyalar astarlar; teknikler kullanılmıştır. Fantastik üslup ortadan kalkmıştır; bezeklerde çizgisel üslup hakimdir. Boyalılarda krem üstüne kırmızılar hakimdir; beyaz boyalılar sayıca azdır. Tek renklilerin yanısıra kazıma ve oluklu bezemeli kaba mal grubu görülür. Özellikle insan ve hayvan biçimli kaplarda kabartma bezeme yaygındır. Kase ve çömlek formlarının yanısıra ahşap kapların ve sepetlerin benzerleri oval; kare; dörtgen kap biçimleri görülür. Yeni biçimler arasında bardaklar; kupalar; küçük kaseler ve insan biçimli kaplar yer alır [Mellaart 1970:130-142]. Kil: Hacılar V-I. katlarda çok miktarda delikli çanak parçaları; III'de çok sayıda boyalı ve boyasız heykelcik parçası ele geçmiştir. II. yapı katının kutsal mekanında başsız boyalı bir heykelcik; heykelcik parçaları ile yalnızca II B'ye özgü ve pintadera olarak kullanıldığı düşünülen kazı bezekli kil mühürler ele geçmiştir. III ve II'de bulunan heykelciklerde steatopik özellikler görülür; üzerindeki boyalar giysilerle ilgili bilgi sağlar. Hacılar İlk Kalkolitik heykelciklerinin; Son Neolitik örneklerle karşılaştırıldığında; gerek sayı; gerek tür; gerekse bezeme açısından sınırlı olduğu görülür. Hacılar I heykelciklerinde ise stilize tarz dikkat çekicidir; kollar; bacaklar kısalmış; göğüsler çıkıntılarla gösterilmeye başlamıştır. Hayvan heykelcikleri ise III. ve I. katlarda bulunmuştur [Mellaart 1970:24; 29; 164; 177-179]. Yontma Taş: Hammadde çakmaktaşı ağırlıklı olmakla birlikte obsidiyen de yoğun olarak kullanılmıştır. Analizler sonucu obsidiyenin Nevşehir'in 11 km güneydoğusundan; Acıgöl-Topada'nın 8 km doğusundaki kaynaktan geldiği saptanmıştır; çakmaktaşı ise yereldir. Hacılar V-I bütün olarak ele alındığında yontma taş alet endüstrisinin dilgi endüstrisi olduğu; düzeltili ve düzeltisiz dilgilerin toplam malzemenin %90'ını oluşturduğu görülür. Alet çeşitlemesi çok sınırlıdır [Mellaart 1970:153-157]. Sürtme Taş: Hacılar V ve IV'de sapan taşları ile taş kaplar bulunmuştur; III'den ise tek bir taş kap parçası ele geçmiştir. II ile III'de paletler; oluklu taşlar; II A ve B'den mermer kase parçaları; II B'nin kutsal mekanında çeşitli biçimlerde taş kaplar ve boncuklar bulunmuştur. II ve I'de mor renkli kayaçtan yapılmış baltalar; topuz başları; I'de kahverenkli kireç taşından bilezik bulunmuştur. Hemen her tabakada ele geçen boncuklar çeşitlilik göstermez; açkı taşlarının yanısıra ezgi ve öğütme taşları sürtme taş buluntuları oluşturur [Mellaart 1970:24; 29; 150; 157-161]. Kemik/Boynuz: Boynuz saplar çoğu kez (IV ve II) içinde balta ve keskilerle birlikte bulunmuştur. II. kattan kemikten bir halka; II'nin sonu; I'in başına tarihlenebilecek bir orak bıçağın yanısıra hemen her tabakada bulunan spatula; bız; özellikle VI ile II arasında sıklıkla görülen kemer tokaları kemik buluntuları oluşturur. Spatulaların bazılarının uçları kazıma bezeklidir [Mellaart 1970:157-158;161-162]. Maden: Hacılar İlk Kalkolitik yerleşmelerinde bakır kullanımı bilinmekle birlikte yaygın değildir; I A-B ve I A-B'de az sayıda ve parça halinde boncuk ve iğne buluntuları ele geçmiştir [Mellaart 1970:153]. İnsan Kalıntıları: Hacılar V'e ait mezar bulunmamıştır; IV'de sekiz mezar; III'de bir tane; II A'da yerleşmenin kuzeydoğusundaki kutsal yapıda taban altında biri tek; diğeri bir çocuk ile bir kadına ait üç gömüt; I B'de ise taban altında beş gömüt ortaya çıkartılmıştır. Bu az sayıdaki buluntu; Hacılar yerleşmesinde tüm dönemler için yerleşme dışı ölü gömme geleneğinin varolduğunu göstermektedir. İskeletler oval çukurlara; yatış yönünde belli bir düzen olmaksızın; büzülmüş şekilde gömülmektedir; mezar armağanı uygulaması tümünü kapsamaz. Hacılar IV'de bulunan sekiz gömütün dördü ya da beşinde bir ya da iki çanak bulunmuştur. Hacılar II A'da bulunanlardan kadın olanın yanına oval bir kap; çocuğun yanına ise küçük boyalı bir çanak bırakılmıştır. Aynı yerde; taban üstünde bulunan bir başka iskelet ise; olasılıkla Hacılar II A'nın sonundaki yangın kurbanlarından birine aittir [Mellaart 1970:36; 88-91]. Hayvan Kalıntıları: Hacılar'da İlk Kalkolitik dönemde çevredeki hayvan çeşitliliği çanak çömlek üzerindeki figürlerle temsil edilir. Bunun yanısıra III. katta etcillere (Canis sp.indet.); kızıl geyik; muflon; koyun ya da keçi ve sığır gibi toynaklılara ve kemiricilere ait kemikler bulunmuştur [Mellaart 1970:124; 245]. Bitki Kalıntıları: Hacılar İlk Kalkolitik bitki kalıntıları özellikle III. kat ile II'nin sonu; I'in başına tarihlenen kullanılmayan kuyu içinde bulunan oldukça iyi korunagelmiş kalıntılardan bilinir. III. katta ilk sırayı arpa alır; bunu ekmeklik buğday ve bezelye izler. II. katta ise 6 sıralı arpa yoğun olarak bulunmuştur; mercimek ve buğday kalıntıları az olmakla birlikte mevcuttur. II-I'de ise arpa; Emmer buğdayı; yabani Einkorn; mercimek; bezelye; açı burçak gibi kültüre alınmış bitki kalıntılarının yanısıra çeşitli yabani otlar ele geçmiştir [Mellaart 1970:195-242]. Diğer: Hacılar IV ve I'de bulunan bazı kabuklar delinerek kolye ucu olarak kullanılmıştır [Mellaart 1970:159]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Hacılar Son Neolitik yerleşmesinin yangınla tahribinden sonra; İlk Kalkolitik'in ilk yapı katı olan Hacılar V; MÖ 5.600-5.500 arasına tarihlenebilecek kısa süreli bir geçiş dönemini yansıtmaktadır [Mellaart 1970:23]. IV. ve III. katlar da; sağlam ve kalıcı olmayan yapı özellikleriyle aynı şekilde geçiş dönemi yerleşmeleri olarak kabul edilmektedir. Buna karşılık MÖ 5.400'lerde Hacılar II ile yeni bir yapı faaliyeti başlar; nüfusun yaklaşık 100 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Hacılar II A'ya ait 14C tarihi 5.436± 119 (5.219±131) tarihlerini vermiştir. II B'nin de yangınla tahrip olması; II A yerleşmesinin küçülmesine ve terk edilmesine neden olur (5.247±119). Böylece Hacılar'da Son Neolitik'in IX. katından beri süregelen gelişme yaklaşık MÖ 5.250'lerde son bulur [Mellaart 1970:37; 92-93]. Mellaart tarafından 5.250 ile 5.000 arasına konan Hacılar I yerleşmesi; İlk Kalkolitik dönemin sonudur; farklı bir boyalı çanak çömlek geleneği; heykelcik yapımı ve mimariyle yeni bir topluluğun Hacılar'a gelişini gösterir [Mellaart 1970:94]. |
