|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Nevali Çori |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
490 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Şanlıurfa |
|
İlçe:
|
Hilvan |
|
Köy:
|
Güluşağı |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
Çanak Çömleksiz |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Şanlıurfa il merkezinin kuzeyinde; Hilvan İlçesi'nin batısında; Güluşağı Köyü'nün yaklaşık 750 m kuzeybatısında; Kantara ile Süleymanbey Mahallesi arasında yer almaktadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Birçok yayında ismi farklı bir şekilde Nevalla Çori; Nevali Çori; Novalo Çori olarak geçen yerleşme yeri; Fırat Nehri üzerindeki Atatürk Barajı yapılmadan önce Fırat Nehri'yle birleşen; Kantara Çayı'nın her iki yamacında; çayın önce batıya sonra tekrar kuzeye doğru dirsek yaptığı yerde; çayın doğu yakasındaki Yangıntepe adlı kalker yükseltinin altında; iki kuru derecik arasında 90x40 m boyutlarında bir alan ile Kantara Çayı'nın batı yamacında baraj gölüne daha yakın bir konumda olan başka küçük bir alanda bulunmaktadır. Kantara köyünden eski Fırat Nehri'ne bakıldığında; doğudaki yamaçta yer alan yerleşme yeri Nevali Çori I; batıdaki yerleşme yeri ise Nevali Çori II olarak adlandırılmıştır. Çayın doğu yamacındaki yerleşmenin 2 m kalınlığında kültür dolgusuna sahip olduğu ana toprağa kadar inilerek saptanmıştır. Kantara Vadisi'nin Türkçe "Hastalıklar Vadisi" anlamına gelen Nevali Çori adlı mevkiisinin; yerleşme yeri olarak yalnız Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'da değil diğer çağlarda da tercih edilmesinin en büyük sebebi; olasılıkla çevrenin tatlı su kaynakları açısından zengin olmasıdır. Yerleşme yeri; günümüzde Kantara Çayı vadisinden yükselen baraj gölü tarafından kısmen su altında kalmıştır. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: 1980 yılında H.G. Gebel yönetimindeki yüzey araştırmaları sırasında bulunmuş; 1983 ile 1991 yılları arasında H. Hauptmann başkanlığında; Heidelberg Üniversitesi ile Urfa Müzesi tarafından ortaklaşa kazılmıştır. Kazıda ilk olarak çayın doğu kısmında Nevali Çori I yerleşme yeri seçilmiştir. Daha sonra çayın karşı tarafındaki Nevali Çori II olarak adlandırılan alana geçilmiştir [Harmankaya et al. 1997:Nevali Çori]. 1992'den beri su altındadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Nevali Çori yerleşme yerinde üstten başlayarak Roma; İlk Tunç Çağı I; Kalkolitik Çağ (Halaf) ve Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a ait yerleşme izleri bulunmuştur. Bunlardan Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a ait Nevali Çori I'de 5; Nevali Çori II'de 2 yapı katı tespit edilmiştir. |
| Buluntular: Mimari: Nevali Çori Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ mimarisinde kullanılan yapı malzemesi temelde kireç taşı ile harç olarak kullanılan çamurdur. Yapı tipi ise; taban altlarında kanalları olan; birbirlerinden ayrı duran; düzenli iç bölmelere sahip; dörtgen planlı yapılar şeklinde özetlenebilir. I-V. yapı katlarında görülen bu özelliklere sahip yapılar; Çayönü Intermediate evresiyle ilişkilendirilmektedir. II. yapı katında ortaya çıkarılan gayet iyi korunagelmiş ve Nevali Çori'nin yapı tipini oluşturan kanallı yapılarda izlenen yapım süreci araştırmacılarca şu şekilde özetlenmektedir: En alta temel olarak; iri; dikdörtgen taş bloklar; aralarında boşluk bırakılarak bir platform oluşturacak şekilde yerleştirilmiş; sonradan bu boşluklar taban altında kanal oluşturacak şekilde taş levhalarla kapatılmıştır. Dış duvarlar ve odalar; bu temelin üstüne yapılmıştır. Taban; önce küçük taşçık tabakayla döşenmiş; sonradan duvarlarla birlikte çamurla sıvanmıştır. Kanal açıklıkları ise; hava akımı sağlaması ya da yapıyı serin tutması amacıyla sıvanmadan bırakılmıştır. Yapıların dışı sekiyle çevrilmiş; damı desteklemesi için konan dikmeler ise uzun kenarlara yerleştirilmiştir. Nevali Çori'deki ilk yapı katı olan en alttaki I katta; bir evin tabanın altında iki kanal ile ev dışında ateş çukurları ve roasting pits olarak bilinen çukurlar ortaya çıkarılmıştır. Kült yapısı ise yalnızca duvar kalıntılarıyla bilinmektedir. II. katta ise birbirine yakın üç yapı yer almaktadır (12; 21B; 26). Bir diğer üç yapı ile (16; 22; 25) bir kutsal yapı; yamaçtan gelen hendekle diğerlerinden ayrılır. Yamaçta; yerleşmenin sınırını çizen bir duvar yer almaktadır. En büyük yapı (26); 19x6.5 m boyutlarındadır; iki sıra halinde düzenlenmiş sekiz odası vardır. Bitişik ana yapının dış duvarları 0.50 m; iç duvarları ise 0.40 m. genişliğindedir. 2.8. m yüksekliğe kadar korunagelmiş duvarlarıyla kült yapısı taştandır; çamurla sıvanmıştır. İçeride; yapının üç yanını çeviren taş bir seki ve bu seki üzerinde T biçimli başlıklarıyla 11 adet yekpare dikme taş yer alır. Giriş; GB'dadır; GD duvarında ise bir kült heykeli için yapılmış niş vardır. Taban terazzo'dur. Kuş; insan/hayvan karışımı heykeller bu yapıya aittir. III. katta; güneydoğuda; birbirlerine paralel uzanan dört yapı yer alır. Bunlardan ikisi (2 ve 7) II. katın kanallı yapılarıyla aynı yapım tekniğindedir; batıda yer alan; farklı yöndeki diğer yapılardan bir açık alanla ayrılırlar. Sekiz ya da dokuz küçük odaya bölünmüş yapılar; genelde depo yapıları olarak yorumlanırken; batıdaki bu yapılardan birinin (6) geniş odaları ve içindeki yapı öğeleriyle; konut ya da taş alet yapımı için kullanılan bir işlik olarak görev gördüğü anlaşılmıştır. Bu katın kült yapısı; II. katın kült yapısıyla aynı yerde yer alır; içeriye; girişin yer aldığı duvar dışındaki diğer duvarlar boyunca üzerinde yekpare taş levhaların yer aldığı taş sekiler yerleştirilmiştir. Toplam 10 dikmenin yanısıra; girişe; ek olarak iki dikme daha yerleştirilmiştir. Bunun tam karşısındaki duvarda ise kült heykeli için yapılan niş bulunmaktadır. IV. katta paralel olarak yerleştirilmiş bir dizi dörtgen planlı yapıya karşılık; V. katta tek bir yapı ele geçmiştir; ilginç olan bu yapının öncekiler gibi kanallı olmadığıdır. Bu; yerleşme sürekliliğindeki kesintiye işaret eder. Mekan kullanımının dört oda ve bunun önünde bir başka mekana ayrılmış şekli; Çayönü'ndeki hücre planlı yapı evresini çağrıştırır. Kil: Güneşte kurutulmuş ve pişmiş kilden kadın ve erkek; insan ve hayvan heykelcikleri bulunmuştur. Az pişmiş kilden şematize insan ve hayvan figürleri Çayönü'ndekilere benzemektedir. Yontma Taş: Nevali Çori yontucuları; hammaddelerini çevredeki çakmaktaşı yataklarından sağlamış; zeytin yeşili ve koyu kahve renkli iyi kalite çakmaktaşından; çift vurma düzlemli teknikleriyle çeşitli uçlar ve tarım aletleri geliştirmişlerdir. Avcı ve tarımcı Nevali Çori topluluğunun besin ekonomisine delil sağlayan; Byblos tipi uçlar; silika parlaklığı izleri taşıyan dilgiler; orak bıçakların yanısıra kazıyıcılar; kalemler; bulunan yontma taş alet endüstrisi ürünlerindendir. Sürtme Taş: Küçük yassı baltacıklar; kireçtaşı kaseler ve dibekler; kuvarsitten vurgu taşları gibi kaba taş aletlerin yanı sıra gene taştan yapılmış süs nesnesi olarak kullanılan boncuklar ve bilezikler vardır. Tapınak yapısının moloz taşları arasında ve çevresinde kireçtaşından panter; ayı; yabani domuz; at; kuş; akbaba gibi hayvanların yanısıra doğal ve stilize insan başları ve kireç taşı heykelcikleri bulunmuştur [Hauptmann 1991-1992:şek.27]. Maden: Yerleşmede analiz sonucunda ısıtılarak dövülmüş bakır boncuklar bulunmuştur. İnsan Kalıntıları: Nevali Çori'lilerin ölü gömme adetleri hakkında bilgiler evlerin tabanlarının altına açılmış çukurlarda bulunan iskeletlerden gelmektedir. Bazı çukurlara ikincil gömü yapıldığı bir çukurda erkek-kadın; kadın-çocuk iskeletelerine ait kemiklerin beraberce bulunmasından anlaşılmaktadır. Evlerde; genellikle taban altlarında bulunan kafatasları; kafatası kültüne dair ipuçları vermektedir. Hayvan Kalıntıları: Avlanan hayvanlar arasında gazel; geyik türleri ve yaban domuzu; evcilleştirilmiş hayvanlar arasında ise koyun ve keçi sayılabilir. Bitki Kalıntıları: Tarıma alınmış bitkiler arasında Einkorn ve Emmer buğdayları (Triticum boeticum ve monococcum; Triticum dicoccoides ve dicoccum); arpa (Hordeum spontaneum); mercimekgiller ve bezelyegillerin bazı türleri (Lens culinaris; Pisum sativum) yer alır. Yabani olarak toplananlar arasında ise; fıstık; badem; üzüm ve çeşitli otlar bulunur. Diğer: Kült yapılarıyla birlikte ele geçen; insan boyunda kireç taşı heykeller; İlk Neolitik dinler/inançlar açısından önemli ip uçları sağlamaktadır. Saçının üst kısmı kazınmış; altı ise örgü olarak dolanmış bir yılan şeklinde betimlenen bir insan başı; başsız bir insan vücudu; vücudu kuş; başı stilize insan biçimli bir başka heykel; arka arkaya çömelmiş iki kadın figüründen oluşan bir heykel grubu; uçmakta olan bir kuş figürü gibi heykeller; bir taş kap üstüne betimlenen iki insan figürü ile bir kaplumbağa; üstünde bir av sahnesinini betimlendiği kireçtaşı levha gibi buluntular; gerek Nevali Çori'nin İlk Neolitik Çağ'daki önemi; gerekse İlk Neolitik Çağ inançları açısından bugüne kadar bilinenlere yepyeni bilgiler sağlamaktadır. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Nevali Çori kazılarının ilk sonuçları; bu yerleşme yerinde oturanların MÖ 9. binde; tarım ve avcılık yaparak; hayvan evcilleştirerek geçimlerini sağladıklarını; bunun yanısıra küçük heykelcikler; büyük anıtsal taş heykelli kült yapıları ve evleriyle Fırat'ın kollarından Kantara Çayı kıyısında bir anlamda dinsel bir merkez oluşturduklarını göstermektedir. Elde edilen 14C sonuçları Nevali Çori'nin MÖ 8.400-8.100 (düzeltilmiş) arasına tarinlendiğini göstermektedir. |
