|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Sos Höyük |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
1760 m |
|
Bölge:
|
Doğu Anadolu |
|
İl:
|
Erzurum |
|
İlçe:
|
Pasinler |
|
Köy:
|
Yiğittaşı |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İTÇ III İTÇ II İTÇ I |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Erzurum il merkezinin 24 km kuzeydoğusunda; Pasinler İlçesi'nin 13 km batısındadır. İlçeyi kente bağlayan ana yolun hemen kuzeyinde (500 m) Sos Köyü'nün olduğu yerdedir. Bu asfalt yoldan köye stabilize bir yolla çok kolay ulaşılmaktadır. Köyün yeni adı Yiğittaşı'dır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Höyük; günümüz Yiğittaşı (Sosköy) Köyü'nün altında; Aras Nehri'nin suladığı Pasinler Ovası'nda bulunmaktadır. Bu nehrin kollarından biri olan Çökender adlı dere höyüğün hemen kuzeyinden geçmektedir [Sagona et al. 1995:şek.3]. Yerleşmenin merkezindeki oval biçimli höyük yaklaşık 1.2 hektar büyüklüğündedir. Çevresindeki terasları ile birlikte 150x270 m boyutlarına ulaşmaktadır. Altındaki doğal yükselti ile beraber ova tabanından yaklaşık 20 m yüksekliktedir. Yerleşimin kesin büyüklüğünün ancak sondajlarla saptanabileceğine dikkat çekilmektedir. Merkez tepenin kuzey kesimi dışındaki çevresi köy evleri ile kaplıdır. Kuzey kesimindeki yamacın; yumuşak bir eğimle dereye kadar ulaşmasına karşıt diğer yamaçları toprak çekilmesi ve erozyonla tahrip olmuştur. Batısında 8 m yüksekliğinde kesit vardır. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: Höyük; Erzurum Ovası'nda Karaz; Pulur ve Güzelova'da kazı yapan ekibin de dikkatini çekmiş ve bu yerlerin kazı raporlarındaki haritalarda gösterilmiştir. Sagona; tepe ile ilgili ilk yayımında; H.Z. Koşay tarafından bir sondaj yapıldığını ama bu kazının yayımlanmadığını belirtmekteyse de [Sagona 1984:247-248] Sos Höyük kazı raporlarında bu bilgiyi tekrarlamamaktadır. 1987 yılında Atatürk Üniversitesi ile Erzurum Müzesi'nin bir mevsim süren ve henüz yayınlanmayan ortak kazısından sonra A. Sagona yönetiminde 1994-2000 yıllarında kazılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Yapılan kazı sonucunda ve14 C tarihlerinin yardımıyla [Sagona 2000:şek.3'deki tablo] tabakalanma şu şekildedir: I. tabaka: Ortaçağ (MS 1.110-1.300) II. tabaka: Demir Çağ-Akhamenid sonrası (MÖ 1.000-200) III. tabaka: Son Tunç Çağı (MÖ 1.500-1.000) IV. tabaka: Orta Tunç Çağı (MÖ 2.200-1.500) V b-d yapı katları: İlk Tunç Çağı I-III. evreler (MÖ 3.000-2.000) V a yapı katı: Son Kalkolitik Çağ'a şimdilik tarihlenmiştir (MÖ 3.500-3.000). Kazı başkanı; kazı sonuçları geliştikçe tabakalanmayı ve tarihlemeyi değiştirmektedir. |
| Buluntular: Mimari (eskiden yeniye doğru): İTÇ I. evreye; MÖ 3.000-2.800 yılları arasına tarihlenen V b yapı evresinde Son Kalkolitik Çağ'a konan kıvrık büyük duvarın güney kesiminde çok küçük bir alanda üç taban safhasına ait iyi sıkıştırılmış kil tabanlar bulunmuştur. Bu yapı katında Kura-Aras tipinde kenarları çıkıntılı yuvarlak bir ocak saptanmıştır [Sagona 2000:res.3]. Ocağın tabanı arıtılmış kilden özenle yapılmıştır. Bu yapı katında başka mimari kalıntı 1998 yılı kazısı sonuna kadar bulunamamıştır. Höyüğün V c yapı katı şimdilik İTÇ II. evreye; yaklaşık olarak MÖ 2.800-2.500 yılları arasına tarihlenmektedir. Birkaç yapı kalıntısı ile bu evre temsil edilmektedir. Höyüğün İTÇ yapı katları arasında; 1998 yılı kazısı sonuna kadar ancak yarısı kazılan ve tek iyi plan veren mekanı M-N 16 açmasındadır. Küçük ocak taşlarından yapılmış temeli ve su basmanı olan bu tek odanın üstü kerpiçtendir. Mekanın doğu tarafı; üstteki mimari; güneybatı köşesi ise İTÇ III-OTÇ I mezarı tarafından bozulmuştur. İçinde içiçe geçen yuvarlak kabartma bezeme ile süslenmiş yüksek çıkıntı kenarlı yuvarlak ocak ile uzun bir seki ve kilden depo yeri bulunmaktadır. Mekanın günlük yaşam için kullanıldığı aşikardır. Ana eksende ortadaki direk deliği mekan tavanının ahşap direk ile desteklendiğini göstermektedir. İTÇ III. evrede ise (MÖ 2.500-2.000) Sos'da yeni bir dönem başlamıştır. V d yapı katı kazı başkanı tarafından bu çağa tarihlenmektedir. İkamet alanının yer değiştirdiği çok sayıda çöp çukuru ele iki adet mezarın bu alanda ortaya çıkmasından yorumlanmaktadır. Yapı katının tarihlemesi mezar bulgularına göre değerlendirilmiştir. Çöp çukurları genelde yuvarlak ve oval biçimli olup basit çukurlardır. 1998 kazısı sonuna kadar bu evrede başka mimari yapı ele geçmemiştir. Çanak Çömlek (eskiden yeniye doğru): İTÇ I. evrede SKÇ'da görülen Kura-Aras ve Sioni tipinde çanak çömlek endüstrisi gelenekli bir endüstri ile karşılaşılmıştır. Hakim mal grubu düğme çıkıntı bezekli Kura-Aras mal grubudur. Isısı ayarlanmış fırın ile kapların yüzeylerinde farklı renk tonları sağlanmıştır. Biçimlerden kapak ve yüksek boyunlu çömlekler; içe dönük ağızlı kaplar; yuvarlak kaseler görülmektedir [Sagona et al. 2000:333-334]. Yörede İTÇ hatta OTÇ'da görülen kabartma bezemeli kapların bu evredede var olduğu belirtilmektedir. İTÇ II. evrede yörede Erken Transkafkasya ya da Karaz malı olarak isimlendirilen maldan çeşitli kaplar ve çok sayıda parça Sos'da ortaya çıkarılmıştır [Sagona et al. 2000:res.10-11]. Bu evrenin tek mal tipi bu maldır. Düğme bezek kaybolmuştur. Dışı siyah açkılı; içi ise yalındır. Kabartma ve yiv bezekli parçalar da mevcuttur. Kulplu ve uzun boyunlu çömlekler; kısa ayaklı kaplar; ray boyunlu kaseler de mevcuttur. Yuvarlak kaseler nadirdir. Bezemelerde şematik hayvan motifleri dikkat çekicidir. İTÇ III. evrede Gürcistan Martkopi ve Erken Trialeti kültürlerinde görülen mallara ait bazı örnekler mezarlarda bulunmuştur. Martkopi benzeri kap siyah açkılı kase; Erken Trialeti kabı ise çizi üçgen bezemeli çömlektir [Sagona et al. 2000:335-336; şek.12-13]. Ayrıca standart Kura-Araks mal ise uzun boyunlu çömlekler; kapak kase vd. tipleri ile devam etmektedir. Bu mal grubunun OTÇ'nın ortasına kadar bazı farklılıklarla devam ettiği bilinmektedir. Kil: Uçları tanrı betimlemeli andironlar (kutsal ocak) bulunmuştur. Yontma Taş: I.J. McNiven tarafından ayrıntılı bir şekilde incelenen İTÇ yapı katlarına ait yontma taş endüstrisinde çok sayıda obsidiyen alet ve artık bulunmuştur. Yapım tekniğinin her evresine ait parçalar bulunmasına dayanılarak alet yapımlarının yerleşmede gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır [Sagona et al. 1998b:35-37]. Sos'un 20 km ötesinde Aras Nehri ve kollarında; obsidiyen çaytaşları ve yumruları toplanabilmektedir. Aletler içinde dilgi üzerinde yan kazıyıcılar; kalem ve az sayıda deliciler göze çarpmaktadır [Sagona et al. 1998b:şek.13-14]. İki yüzü de düzeltilerek meydana getirilmiş olan kanatlı ve kanatsız ok uçlarından örnekler de mevcuttur. Kemik/Boynuz: Boynuzdan delici; ok ucu ve zıpkın gibi aletler vardır. İnsan Kalıntıları ve Mezarlar: İTÇ III evresinde; Erken Transkafkasya tipinde basit toprak mezar (höyüğün 3 no'lu mezarı) alttaki yapının güneybatı köşesini bozmuş durumda saptanmıştır. Hafif oval biçimli 180x180 cm boyutunda bir çukura sahiptir [Sagona et al. 1998:lev.2]. Ölü yaklaşık olarak doğu-batı aksında büzülmüş olarak mezara yerleştirilmiştir. Yanına gümüş parlaklığını alana dek açkılanmış siyah maldan bir kase ile deniz kabuklusundan iki boncuk armağan amacıyla konmuştur. İnsan kemiklerinin tarihlenmesinden MÖ 2.560-2.525 ve 2.500-2.195 (düzeltilmiş) tarihleri bulunmuştur [Sagona 1998b:33; lev.2; Sagona et al. 1999:206]. Şimdilik yine İTÇ III evresine tarihlenen bir başka mezar 1997 yılı kazısında M 15 açmasındadır. 2 m derinliğinde çukuru kuyu gibi açıldığı için hafiri tarafından kuyu mezar olarak tanımlanmaktadır. Armağan olarak içi beyaz boya ile doldurulmuş derin çizi üçgen bezekli çömlek [Sagona 2000:şek.12]; beyaz istiridye kabuğundan halka yanına konmuştur Hayvan Kalıntıları: Höyüğün İTÇ'na tarihlenen hayvan kalıntıları S. Howells tarafından bilim dünyasına sunulmuştur. Evcilleştirilmiş sığır; koyun ve keçi; domuz; at; orta boyutlu köpek ve tavuğa ait kemikler vardır. Sos'lular çevrelerindeki vahşi hayvanları avlamışlardır. Yabani domuz; kahverengi ayı; yabani koyun; kızıl geyik gibi hayvanları yakaladıkları da anlaşılmaktadır. Analiz ve sayım sonucunda karma bir ekonomi yaşayan halkın av hayvanlarını çok az sayıda avladığı görülmektedir. [Sagona et al. 1997:188-191]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Sos Höyük kazılarına ait yayınlanan ön raporlarda höyüğün İlk Tunç Çağı yapı katlarının tarihlenmesinin kazı gelişimine paralel bir şekilde geliştiği ve açmalar arasında bağlantıların henüz tam kurulamadığı ve özellikle düzeltilmiş tarihlerle bulguların ilk yayınlardan daha farklı sonuçlarla ortaya konduğu izlenmektedir. 1999 ve 2000 yılı kazıları bu tarihleri ve yorumları değiştirebilir. Kazıda çok sayıda karbon; kemik örneği toplanarak bu örnekler tarihlendirilmiştir. Sagona bu tarihleri ayrıntıları ile yayımlamıştır [Sagona 2000:351-354]. Sagona; Sos Höyüğü'nün İTÇ I. evresine ait çanak çömleklerin benzerlerinin; Karaz ve Büyüktepe'nin alt tabakalarında ve Bayburt Ovası yerleşmelerinin yüzey bulgularında; İTÇ II. evresi çanak çömleklerinin benzerlerinin; Karaz'ın orta tabakalarında; Pulur ve Güzelova'da bulunduğunu belirtmektedir. İTÇ III. evreden itibaren yörenin Kafkasya ile olan bağlantıları artmıştır. Kura-Aras malı dışında; Martkopi malı; Erken Trialeti malı; kumlu kahverengi mal örnekleri de bulunduğu iddia edilmektedir. Bu evre; yalnız mezar ve çöp çukurlarından gelen örneklerle temsil edilmektedir. Kesin sonuçlara varılması için; bu evre yerleşmesinin daha geniş alanlarda kazılması beklenmelidir. 1994-98 yılı kazıları yine de Doğu Anadolu Bölgesi İTÇ ve OTÇ kültürlerinin sıralanmasında çok önemli deliller sunmuştur. Özellikle İTÇ olarak tanımlanan bazı bezemeli mal örneklerinin; OTÇ'ye ait olduğu anlaşılmıştır. |
