|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Salat Tepe |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
510 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Diyarbakır |
|
İlçe:
|
Bismil |
|
Köy:
|
Yukarısalat |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
Son |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Diyarbakır İli; Bismil İlçesi; Yukarısalat Beldesi'ndedir. Dicle Nehri'ne kuzeyden kavuşan Salat Çayı'nın doğuya doğru kıvrım yaptığı kesimde yer alır. Bismil ilçe merkezine 14 km; Batman il merkezine ise 35 km uzaklıktadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Salat Çayı vadisine ve ovaya hakim konumda olan höyük; 115x100 m boyutlarında ve vadi tabanından 30 m yüksekliktedir. Deniz seviyesinden 555 m yükseklikteki tepe kesiminde 45x30 m boyutlarında düz bir alan bulunmaktadır. Höyüğün bulunduğu mevkii doğudan mişevre Tepesi ve güneyden Ziyaret Tepesi ile çevrilmiştir. Salat Tepe'nin yer aldığı ova kuzeyde "Mollaali Gölü Mevkii"; kuzeybatıda "Şor Gölü Mevkii"olarak adlandırılmaktadır [Ökse 1999:333]. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: Salat Tepe ilk kez 1989 yılında G. Algaze ve ekibi tarafından; bölgede yapılan yüzey araştırmaları sırasında incelenmiştir [Algaze et al. 1991:213]. T. Ökse başkanlığında 1998 ve 1999 yıllarında kapsamlı yüzey araştırmaları yapılmıştır. 2000-2002 yıllarında; ODTÜ TAÇDAM Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi kapsamında; T. Ökse başkanlığında; Diyarbakır Müzesi adına kurtarma kazısı gerçekleştirilmiştir. İki yıl ara verilen kazılara 2005 yılında devam edilmiştir [Ökse 2006:12]. Kazılar 2012 yılı itibariyle sonlandırılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: 1999 yılında yapılan kapsamlı yüzey araştırması sırasında; höyüğün eteklerinden yüzey toplaması yapılmıştır. Yamaçlardan ayrı ayrı gruplar halinde toplanan seramiğin dönemlere göre dağılım oranının güney ve batı yamaçlarda farklılık göstermemesi; höyüğün tamamına tüm dönemlerde yerleşildiğini göstermiştir. İncelenen seramik parçaları Salat Tepe'nin MÖ 4. binden Hellenistik Çağ sonuna kadar iskan edildiğini ortaya koymuştur [Ökse et al. 2001:593]. 2000 yılı kazı sezonunda tek bir alanda yapılan çalışmalar geç dönem mimarisinin tabakalanmasına yöneliktir. Bu dönemlere ait dört mimari tabaka saptanmıştır: I. yapı katı Geç Antik Çağ'a (MS 5-7. yüzyıl); II. ve III. yapı katları kesin olmamaka beraber MÖ 3-2. yüzyıl ve sonrasına tarihlenmiştir. Höyük üzerinde MS 7. yüzyıldan sonra yerleşim olmadığı; bu alanın Ortaçağ'da mezarlık olarak kullanıldığı anlaşılmıştır [Ökse-Alp 2002:651-652]. 2012 yılı sonunda tabakalanma şu şekildedir: Dönem I Kalkolitik Yerleşim (MÖ 6000-3000): Bu dönem çanak çömleğe göre dört alt döneme ayrılmıştır. Dönem IA Halaf-Ubeyd geçiş dönemi, Dönem IB Geç Ubeyd, Dönem IC Geç Kalkolitik/Uruk, Dönem ID Geç Kalkolitik-İTÇ geçiş dönemi Dönem II Tunç Çağı Yerleşimi (MÖ 2400-1400]: Dönem IIA Akkad dönemi ve sonrası, Dönem IIB Eski Assur dönemi, Dönem IIC Eski Babil-Erken Mitanni dönemi Dönem III Demir Çağı Yerleşimi (MÖ 1050-330): Dönem IIIA Erken Demir Çağı, Dönem IIIB Yeni Assur İmparatorluk dönemi, Dönem IIIC Assur sonrası/Pers dönemi Dönem IV Hellenistik-Roma ve Ortaçağ yerleşimi (MÖ 330-MS 1500): Dönem V Yeni-Yakınçağ Mezarlığı [Ökse 2013:45-46]. |
| Buluntular: Mimari: 2002 kazı sezonunda; Geç Obeid Dönemi boyalı kaplarının çok sayıda ele geçtiği kerpiç temelli ve kerpiç duvarlı Geç Kalkolitik Çağ mimari tabakalarına ulaşılmıştır. Büyük dairesel ocaklar ve bunların altından da bir taban ve kerpiç döküntü saptanmıştır. Kuzey kesimindeki açmalarda da Geç Kalkolitik Çağ'a ait iki taban bulunmuştur [Ökse 2002]. 2008 yılı kazılarında güney yamaçta kuzey basamakta ise Kalkolitik döneme ait üç tabaka saptanmıştır. Birinci tabakada hafif kuzeybatıya yönlenmiş bir kerpiç duvar ve onu dik kesen diğer duvar parçaları saptanmıştır. Bu kesimdeki kerpiç depolama bölmelerinin alt evreleri dikdörtgen, üst evreleri elips biçimlidir. İkinci tabaka yoğun kül tabakası altındadır. Bu tabakaya ait kuzey-güney yönünde uzanan duvar alanın batı kenarında bulunmakta ve buna paralel ikinci bri duvar açmanın ortasında yer almaktadır. Bu tabakada kireç ve alçı tozu katkılı kerpiçler kullanılmıştır. Üçüncü tabaka kuzeydeki alanın güneyinde yer almakta ve kuzeybatı güneydoğu yönünde uzanan bir duvar ve güneye uzanan iki depolama sahasından oluşmaktadır. Güney basamakta Kalkolitik döneme ait üç tabaka açığa çıkarılmıştır. Alanın kuzey kesiminde belirlenen sert taban ile taş temelli kerpiç duvarlı mekan birinci tabakayı oluşturmaktadır. İkinci tabaka balçık sıvalı çakıl zemin ve hemen güneyinde yer alan kerpiç duvar ve güneyindeki kerpiçle çevrili dörtgen bölmelerden oluşmaktadır. Üçüncü tabaka alanın güneyinde kuzeybatgüneydoğu yönünde uzanan duvarlarla temsil edilmektedir [Ökse et al. 2010:321]. 2010 yılında güney yamaçta iki açmada çalışılmıştır. I 12 açmasında önceki yıllarda belirlenen Son Kalkolitik Çağ'a ait seramik fırınının kuzeyinde 44x25 cm boyutlarda tek sıra kerpiçle örülmüş duvar hattı batı-güneybatı ve doğu-kuzeydoğu yönünde uzanmaktadır ve bunlara dörtgen biçimli depolama bölümleri eklenmiştir. Bu mekanın bir seramik atölyesi olabileceği düşünülmektedir. H 12 açması kuzey basamağında kül katmanlarının altında 2002 yılında açığa çıkarılan kerpiç mimarinin devamı niteliğinde olan mekan kazılmıştır. Basamağın kuzey profilinde çok katmanlı kül dolgu içeren bir çukur, H12/050/M adlı mekanda ise birkaç evreli taban ve yemek pişirmede kullanıldığı düşünülen sığ bir ocak bulunmuştur [Ökse et al. 2012: 180-181]. 2011 yılı çalışmalarında güney yamaçta I 12 açmasının kuzey basamağında Geç Kalkolitik tabakalara açılmış çukurların içleri boşaltılmış, önceki yıllarda üst seviyede belirlenen kerpiç duvar parçası kaldırılarak altından gelen Geç Kalkoltik Dönem çukurları ve duvarları açığa çıkarılmıştır [Ökse et al. 2013:369]. 2012 yılında, K 12-13 ve J 12 açmalarında Son Kalkolitik-İlk Tunç Çağı geçiş evresine ait yapı katına ulaşılmıştır [Ökse et al. 2014:113]. 6. tabakada İTÇ'nin son evresine ait olan yapı katlarının üzerine inşa edildiği kalın kül tabakasının altında açığa çıkan mimari, Kalkolitik höyüğün son tabakasına aittir. Mimari bakımdan Son Kalkolitik Çağ yapılarına benzer kerpiç özellikleri gösterir [Ökse 2013:45]. Salat Tepe'nin güney yamaç açmalarında Son Kalkolitik Çağ'a tarihlenen bir yapı, yamaç açmasının eteğe doğru alçalan bir başka kademesinde üç bölümlü planı ile karakteristik Ubeyd mimarisini yansıtan bir yapı ortaya çıkarılmıştır [Ökse 2013:45]. 2013 yılında F12 açmasında gerçekleştirilen kazılarda Erken Ubeyd Dönemi'ne ait ızgara planlı bir yapı ve buluntular ortaya çıkarılmıştır. Mekan dolgusunda hayvan kemiğinden bir amulet ve çok sayıda in situ kap bulunmuştur. Taban üzerinde ağırşaklar ve perdah taşları ele geçmiştir. G12 açmasında Geç Ubeyd Dönemi'ne tarihlenen üç bölümlü bir yapı ortaya çıkarılmıştır. Yapının planı düzensizdir. Mekanlar birbirinden kerpiç duvarlarla ayrılmıştır. Kerpiç duvarlar üzerinde tespit edilen kapı açıklıkları, yapının kullanımı sırasında kapatılmıştır. Geç Kalkolitik Çağ'a tarihlenen I 12 açmasında tabanın altında ortaya çıkarılan daha erken tabaka, bir dizi mekanın önünde yer alan çukurlarla temsil edilmektedir. Bu çukurların çatıyı taşıyan direklerin yuvaları olması muhtemeldir. Mekanın güneyinde, kubbesi kil bloklarla inşa edilmiş bir fırın yer almaktadır [Ökse et al. 2015:21-23]. Çanak Çömlek: Yerleşmenin yamaçlarındaki akıntı toprakta bulunan el yapımı Kalkolitik çanak çömleği dört grupta incelenmiştir: Bitkisel Katkılı Seramik: Belirleyici özelliği yüzeydeki saman ve ot izleridir. Bitkisel katkının yoğunluğuna göre kaba ve orta nitelikli olarak alt gruplara ayrılmıştır. Sadece bitkisel katkılı örneklerin yanı sıra; hamurunda orta boyutlu kireç ve taşçık ile seyrek ve yoğun mika bulunan parçalar da mevcuttur. Bu grup malları orta sertlikte pişirilmiştir; çoğu gri/siyah özlüdür. Hamur açık kahverengi ve açık kızıl kahverengi; bazıları sarımsı kırmızıdır. Düşük ısıda pişmelerinden dolayı yüzeyleri aşınmış olmakla birlikte; çoğunun dış yüzeyinin astarlı; dörtte üçünün perdahlı olduğu saptanmıştır; bazı örneklerin astarlanmış yüzeylerinde saman izleri kalmıştır. Bir parçanın dış yüzeyinde; Yukarı ve Orta Fırat havzası ile batısından bilinen; sert bir cisimle yapılan düzeltme bulunmaktadır. Tabak ve çanak parçaları kaba ve ince saman; taşçık ve mika katkılı; derin çanakların üçte ikisi saman katkılıdır; boyunlu çömlek parçaları da tüm alt gruplarda tespit edilmiştir. Tabaklardan basit ağızlı örneğin biri düz; diğeri yarı küresel gövdeli ve dikey duruşlu olan üçüncüsü dıştan kalınlaştırılmış ağızlıdır. Çanaklar basit; dıştan kalınlaştırılmış ağızlı ve keskin karınlı olmak üzere üç tiptedir. Ağız çapı kap yüksekliğinin iki katına yakın olan derin çanaklar ince nitelikli olan basit ağızlı yarı küresel ve küresel gövdeli ve ağız kenarı dıştan köşeli kalınlaştırılmış; kaba nitelikli olan yarı küresel gövdeli ve dışa çekik ağızlı olmak üzere dört tip oluşturmaktadır. Çömlekler; boyun biçimlerine göre; kısa silindirik; kısa içbükey; uzun içbükey ve kısa huni boyunlu olmak üzere dört tipe ayrılır. 2008 yılı kazılarında güney yamaçta güney basamakta tespit edilen fırında Son Kalkolitik döneme ait saman katkılı ve mineral katkılı çanak çömlek parçaları ele geçirilmiş olup Arslantepe ve Zeytinlibahçe yerel çanak çömlekleri gibi yayvan, tek renkli ağız kenarı hafif kalınlaştırılmış biçimlere aittir [Ökse et al. 2010:321]. Taşçık Katkılı Seramik: Bu gruptaki parçaların hamuru az miktarda çok iri; genellikle yoğun kaba ya da orta taşçık; az miktarda; genellikle orta ve ince kireç ve kıyılmış ot ya da saman katkılıdır. Hamur rengi açık kahverengi; açık kızıl kahverengi; kahverengi ve grimsi kahverengidir. Parçaların biri hariç tümü astarlı; biri kendinden astarlı ve çoğu perdahlıdır; tümü orta sertlikte pişirilmiştir ve birkaçı dışında tümü özlüdür. Formlar arasında yuvarlak gövdeli bir bardak; içten kalınlaştırılmış ağız kenarlı ve ağız kenarı dıştan olukla ayrılmış tabaklar; yarı küresel gövdeli; basit ağızlı ya da ağız kenarı dıştan olukla ayrılmış çanaklar; içe çekik ağzı olukla ayrılmış derin çanaklar; yarı küresel gövdeli basit ağızlı çanaklar; kısa silindirik boyunlu basit ağızlı çömlekler; kısa içbükey boyunlu ve basit ağızlı çömlekler; uzun içbükey boyunlu çömlekler; kısa huni boyunlu çömlekler ve küresel gövdeli boyunsuz çömlekler bulunmaktadır. İnce seramik: Hamurunda ince gözenek; az ince kireç ve az miktarda ince taşçık bulunan açık kızıl kahverengi hamurlu; dışı kızıl kahverengi; içi kırmızı astarlı bir tabak parçası bu grubu temsil etmektedir. Boyalı Seramik: İnce bitkisel katkılı ve özsüz pişmiş parçalardan biri çark diğer ikisi el yapımıdır. Kızıl kahverengi hamurlu ve açık kahverengi astarlı parçaların dış yüzeylerinde koyu kahverengi boya bezeme bulunmaktadır. Yuvarlak gövdeli basit ağızlı bir bardak parçasının ağız kesiminde yatay üç düz ve bir zigzag banttan oluşan boya bezeme vardır. Gövde parçalarından birinde sadece yatay bir bant yer alırken; diğer parça üzerinde yer alan; üst kısımları yuvarlatılmış üç kalın dikey bantın sadece küçük bir kısmı korunmuştur [Ökse et al. 2001:605-609]. 2010 yılında I 12 açmasının I12/35/M mekanından toplanan bir çömlek ile 33 ağız ve 3 dip parçası bitkisel katkılı, içe-dışa kalınlaştırılmış ağız kenarlı çanaklar, Coba çanakları, içe eğik kenarlı çanaklar ve gri perdahlı çanaklardan oluşmaktadır. Bu parçalar Ubeyd dönemi sonrasına, Kuzey Uruk dönemi erken evresine tarihlendirilmiştir. H 12 açmasının H12/053/M mekanından toplanan 176 ağız ve 5 dip parçasının büyük bölümü Ubeyd, ikisi Halaf, biri de Halaf-Ubeyd geçiş evresine tarihlendirilmiştir. Ubeyd kap parçalarının çoğu ince ot katkılı olup bazılarında kum ve ince kireçtaşı belirlenmiştir. Parçaların çoğu keskin gövdeli, içe ya da dışa eğilmiş ya da yarı küresel gövdeli derin çanaklardan, bardak biçimli kaplardan dikey ya da içe eğik ağızlı yayvan çanaklardan ve basit boyunlu çömleklerden oluşmaktadır [Ökse et al. 2012:180-181]. 2011 yılında güney yamaçta I 12 açmasında Post Ubeyd B5 evresine ait gri açkılı çanak çömlek parçaları az oranda temsil edilmiştir. Burada ele geçen örneklerin çoğunun Geç Kalkolitik Dönem'in erken evresinde kullanıldığı tespit edilmiştir [Ökse et al. 2013:369]. 2012 yılı çalışmalarında 6. tabakada İTÇ'nin son evresine ait olan yapı katlarının üzerine inşa edildiği kalın kül tabakasının altında açığa çıkan Kalkolitik höyüğün son tabakasında Son Kalkolitik Çağ'ın yerel ürünü olan saman ve taşçık katkılı el yapımı kapların yanı sıra, perdahlı astarla kaplı parçalar da açığa çıkarılmıştır [Ökse 2013:45]. Yontma Taş: Höyüğün güneybatı yamacında; geniş yüzeyli bir çakmaktaşı dilgiye ait parça ele geçmiştir. Bu tip dilgi aletlerin teknik olarak kökeni Üst Paleolitik olmakla beraber; kullanım alanı ve biçimi dikkate alındığında; Neolitik Çağ başlarından Tunç Çağı sonlarına kadar geçen süre içinde önemli yüzdelerle temsil edildikleri için kesin bir tarihleme yapılmamıştır [Ökse et al. 2001:610]. İnsan Kalıntıları: Tepe'nin güney yamaçlarında çömlek içine konmuş bir bebek iskeleti ele geçmiştir. Yamaç açmasının eteğe doğru alçalan bir başka kademesinde bir bebek mezarı açığa çıkarılmıştır. Bebeğin boynundaki kolye dört sıra halinde siyah ve beyaz renkte çok küçük boyutlu boncuk dizilerinden oluşmuştur [Ökse 2013:45]. Geç Kalkolitik Çağ'a tarihlenen I 12 açmasında taban üzerindeki dolguda 10-20 yaşlarında bir bireye ait iskelet bulunmuştur [Ökse et al. 2015:22]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Yerleşmede ele geçen Geç Kalkolitik Çağ (Geç Uruk Çağı) çanak çömleğinin yoğunluğu nedeniyle; Salat Tepe'de MÖ 4. binde oldukça büyük bir yerleşimin bulunabileceği düşünülmektedir. Salat Tepe seramiğinin; Yukarı ve Orta Fırat Havzası; Kuzey Suriye; Balık ve Yukarı Habur havzaları ve Orta Dicle Havzası seramikleri ile yakın benzerliklere sahip olduğu saptanmıştır. İncelenen parçalar Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya el yapımı seramiğine benzerlik göstermektedir fakat yüzey buluntuları arasında Mezopotamya kökenli "Uruk Seramiği"ne rastlanmamıştır [Ökse et al. 2001:609;610]. 2005 yılında yapılan kazılarda E-F 12 açmalarında atık kül katmanları kazılarak ulaşılan ana topraktan elde edilen verilere göre ilk yerleşme; Kalkolitik Dönem'de Salat Çayı'nın Holosen Dönemde oluşturduğu çakıl seti üzerinde kurulmuştur [Ökse et al.2007:55]. 2012 yılı çalışmalarında 6. tabakada İTÇ'nin son evresine ait olan yapı katlarının üzerine inşa edildiği kalın kül tabakasının altında açığa çıkan Kalkolitik höyüğün son tabakasında ele geçen çanak çömleğe göre bu tabaka MÖ 4. binin son iki yüzyılında (İTÇ IA), Son Kalkolitik Çağ'dan İTÇ'na geçiş evresinde kullanılmış olmalıdır [Ökse 2013:45]. Tepenin Son Kalkolitik-İTÇ geçiş evresinden sonra terk edildiği düşünülmektedir. Yerleşme, İTÇ III-IV dönemlerine ait 6. ve 5. tabakalarla tekrar iskan görmüştür. Radyokarbon sonuçlarına göre, 5. tabakada ortaya çıkarılan yapılar MÖ 2200-2100 (İTÇ IVB) yıllarına tarihlenmektedir [Ökse et al. 2014:116]. |
