|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Çatalhöyük (Batı) |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
903 m |
|
Bölge:
|
İç Anadolu |
|
İl:
|
Konya |
|
İlçe:
|
Çumra |
|
Köy:
|
Küçükköy |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İlk |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Çatalhöyük (Batı); Konya İli'nin 52 km güneydoğusunda; Çumra İlçesi'nin 11 km kadar kuzeyinde; Küçükköy'ün 2 km kadar güneyinde; Hayıroğlu Kasabası'nın 2 km kuzeyindedir. 500x400x5 m boyutlarında; biri doğuda diğeri batıda yer alan yanyana iki höyükten doğudaki Neolitik Çağ'da; batıdaki ise Kalkolitik Çağ'da iskan görmüştür [Harmankaya et al. 1997:Çatalhöyük Doğu]. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Doğu Çatalhöyük Neolitik Çağ yerleşmesinin terkedilmesinden sonra iskan gören Batı Çatalhöyük'ün en yüksek noktası; deniz seviyesinden yaklaşık olarak 1.004 m yükseklikteki ova düzleminden; 6 m yüksektedir. Yaklaşık 300 m çapında daire biçimli bir höyüktür; ancak kuzeybatısı yolla; kuzeydoğusu ise eski nehir yatağının yerini alan bir kanalla kesilmiştir. Boyutlarının tam olarak anlaşılmasını engelleyen bir başka etken ise Doğu Çatalhöyük'te olduğu gibi çevresinin kısmen alüvyonlarla kaplı olmasıdır. Araştırmalar sonucu Batı Çatalhöyük'ün 6.59 hektarlık bir alana yayıldığı; çevredeki alüvyon seviyesindeki buluntu dağılımı göz önüne alındığında ise; 8.5 hektarlık bir alanı kapladığı saptanmıştır [Pollard et al. 1996:61-63; 71]. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: 1958 yılında J. Mellaart tarafından Konya Ovası yüzey araştırmaları sırasında bulunan Batı Çatalhöyük'te; 1961 yılında; biri höyüğün tam üzerinde; diğeri güney yamacında olmak üzere iki derinlik sondajı gerçekleştirilmiştir [Mellaart 1965:135]. 1993'de; Doğu Çatalhöyük'te; I. Hodder başkanlığında yeniden başlayan çalışmalarla [Harmankaya et al. 1997] birlikte; Batı Çatalhöyük'de de yüzey araştırması ve yüzey sıyırması ağırlıklı çalışmalar başlamıştır [Matthews 1996a; 1996b]. Günümüzda batı höyükteki çalışmalar; 1998-2003 yıllarında çalışmalar daha önce Mellaart'ın çalıştığı alanda ortaya çıkarılan Kalkolitik bina (25 no'lu bina) ve çevresinde yoğunlaşmıştır [Gibson-Last 2003]. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. 2006 yılında, Trakya Üniversitesi'nden B. Erdoğu ve Buffalo Üniversitesi'nden P. Biehl, Batı Çatalhöyük'ün güneydoğusunda kazı çalışmalarına başlamıştır. |
| Tabakalanma: Batı Çatalhöyük'te; 1961 yılında yapılan sondaj çalışmaları sonucunda; çanak çömlek özelliklerine göre; İlk Kalkolitik yerleşmenin iki evreli olduğu saptanmıştır. Batı Çatalhöyük malı olarak adlandırılan grup; Mellaart tarafından İlk Kalkolitik I'e konmakta; İlk Kalkolitik II mal grubunun ise I'den gelişen ve Can Hasan 2B ile ilişkili daha geç bir yerleşmenin malı olduğu öne sürülmektedir [Mellaart 1965:154]. Doğu Çatalhöyük kazılarıyla birlikte Batı Çatalhöyük'te de başlayan yüzey toplamasında; höyüğün üstünde ve doğusunda; Bizans ve Hellenistik Dönem çanak çömlekleri toplanmış [Last 1996:153;162]; 1994'te yapılan yüzey sıyırması çalışmalarında ortaya çıkarılan mezar çukurlarının ise; yine Bizans dönemine ait olduğu saptanmıştır [Matthews 1996b:99]. 25 no'lu binanın bulunduğu alanda üç yapı evresi ve Bizans mezarları tespit edilmiştir [Gibson-Last 2003]. |
| Buluntular: Mimari: J. Mellaart başkanlığındaki 1961 yılı çalışmaları sırasında höyüğün güney yamacında açılan II no'lu açmada Çatalhöyük İlk Kalkolitik I mimarisi tek bir yapıyla temsil edilmektedir. 1993 yılında başlayan çalışmalarda ise höyüğün üç farklı bölgesinde yüzey sıyırması yapılmış; ancak mimariye rastlanmamıştır. 1961 yılındaki sondajda ortaya çıkarılan yapı; kerpiç duvarlı; dörtgen planlıdır; doğu duvarında içte iki payanda mevcuttur; payandalar arasında sekiler yer almaktadır. Yapının güney duvarında bırakılan boşluk; kapı açıklığı olabilir. Duvarları yeşilimsi sarı sıvalıdır; kil taban üzerinde birbirinin üstüne yapılmış iki ocak yeri mevcuttur; yanlarında üstü kazı bezekli kap altlıkları ele geçmiştir. Güneybatı köşede dörtgen planlı; petek ya da depo yeri olarak kullanıldığı düşünülen bir yapı öğesi yer alır; ancak içi boştur [Mellaart 1965:136]. Höyüğün merkezindeki I no'lu açmada ortaya çıkarılan açık alan ya da avlu olarak yorumlanan alanda üstüste tabanlara; bir ocak ile hemen yanında bulunan kap altlıklarına rastlanmasına karşın; tüm bir yapıyla karşılaşılmamıştır [Mellaart 1965:135;136; Matthews 1996b:99]. Çatalhöyük İlk Kalkolitik II; İlk Kalkolitik I yapısını üstten kesen çukurlarla temsil edilir. İkinci dönem kazılar Erken Kalkolitik yapılarının etrafı hücre tipi alanlarla çevrili; görece büyük ve iyi inşa edilmiş merkezi odalardan oluştuğunu göstermiştir [Gibson-Last:2003]. 2007-2008 yıllarında B. Erdoğu yönetiminde gerçekleştirilen kazı çalışmalarında, 8 nolu açmada duvarları ve tabanı kırmızı boyalı bir bina açığa çıkarılmıştır. B.78 kodlu bina Kırmızı Bina olarak adlandırılmıştır. Bina kare planlıdır ve iç ölçüleri 6x6 m'dir. İçten payandalı olarak inşa edilmiştir. Bu binanın iki katlı olduğu ve her iki katın tabanının ve ikinci katın duvarlarının kırmızıya boyandığı anlaşılmıştır. Binada üç payanda tespit edilmiştir. Doğu payandası 1.00x1.30 m boyutlarındadır. P. Biehl yönetiminde gerçekleştirilen 5 nolu açmadaki kazılarda ise kerpiç bloklarla inşa edilmiş payandalı mekanlar açığa çıkarılmıştır [Yılankaya 2010; ayrıca bkz: Biehl et al. 2006; Biehl-Rosenstock 2006; Erdoğu 2007; Erdoğu 2008]. Çanak Çömlek: Mellaart'a göre Çatalhöyük İlk Kalkolitik çanak çömleği dönemsel olarak iki gruba ayrılmaktadır: İlk Kalkolitik I ve İlk Kalkolitik II malı. Boyalı İlk Kalkolitik I mal grubu; II'ye göre daha eskidir: Devetüyü ya da kırmızımsı hamurlu; taşcık ve mika katkılıdır. Boya kırmızı; soluk kırmızı ve açık kahverengindedir; astar genellikle uygulanmamıştır; boya sonrası açkı yapılmıştır. Özenli yapımlarda seyrek olarak astar görülür. Boya bezekler genellikle çizgiler; zikzaklar; boş alanların noktalarla doldurulduğu bezekler; paralel; dalgalı çizgiler; özellikle kase içlerinde görülen içiçe dairelerden oluşur. Çömleklerde bezemeler genellikle bir çizgiyle ayrılmış ve altı boyasız bırakılmıştır. Omurgalı kaselerde; sığ kaplarda/tabaklarda bezeme içtedir. Kase ve çömlekler iki ana kap biçimini oluşturur; sepet kulplu ve anti splash olarak adlandırılan içten dudaklı kaplar ve bir dizi V'lerden oluşan bezemeliler; sepetleri çağrıştırır. İkinci grubu oluşturan kaba mallar mutfak kaplarını içerir; saman katkıya da rastlanır; hilal biçimli iki kulplu (bazen delikli) olanları mevcuttur. Biçimler genellikle dar ağızlı kaplar ve derin kaselerdir. Bazılarında kazı bezeme görülür [Mellaart 1965:136-152]. İlk Kalkolitik II malı; I'den gelişmiştir; omurgalı ve basit kaseler; dışa dönük ağızlı küçük; orta ve büyük boy çömlekler gibi bazı biçimlerin devam ettiği görülür; sığ kaplar; derin kaseler; sepet kulplar ise kaybolmuştur. Biçim çeşitliliği açısından bir önceki mal grubundan daha fakirdir; ancak bezeme çok daha gelişkindir. Dokuma bezeklerini andıran motifler; ince ve karmaşık çizgiler; taramalar sıklıkla görülür. Bu grubun hamuru pembemsi kırmızı ya da devetüyü renginde; taşcık ve mika katkılıdır. Kaselerde içte ve dışta; çömleklerde ise dışta ve ağız içinde bir bant halinde astar görülür. Beyaz astar üzerine koyu renkle yapılmış boya bezekler bu dönem için tipiktir. Boya üstü açkı devam eder; ancak boya renklerinde farklılıklar gözlemlenir: Açık kahve; koyu kahve; mat siyah yeniliktir; kırmızı ve pembe boya kullanımı ise devam eder. Yalın ve kaba mallar bir önceki gruptan farklı değildir; ancak kazı bezekli kap altlıklarının sayısında önemli bir artış izlenmektedir [Mellaart 1965:152-154]. 2003 yılı kazılarının en ilgi çekici buluntusu olan insan biçimli kap başı Hacılar'dakilerin benzeridir. Başın kırıldıktan sonrada kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır [Gibson-Last:2003]. Kil: Gerek Mellaart'ın sondaj çalışmalarında; gerekse yüzey toplaması sırasında; Batı Çatalhöyük'te bulunan kap altlıkları İlk Kalkolitik II'ye tarihlenir. Ayrıca yüzey çalışmaları sırasında 17 adet kil topan ve heykelcik parçası bulunmuştur [Hamilton 1996:231; 242]. Yontma Taş: Batı Çatalhöyük'te 1993 sonrası araştırmalarda toplanan yontma taş endüstrisi ürünlerinin hammaddesi ağırlıklı olarak obsidiyendir (%89.7). Bulunan cam benzeri; beyaz; büyük bir obsidiyen yonga ilginçtir. Toplanan yonga; dilgi; çekirdek; artık gibi parçaların sayıca az olması; höyük üzerindeki belli bir dağılım ya da tanıma olanak vermemektedir [Conolly 1996:176-185]. Sürtme Taş: Taş boncuk parçaları ve parça halinde bir yassı balta; yüzey toplaması sırasında bulunmuş sürtme taş endüstrisi ürünlerindendir [Hamilton 1996:242]. Kemik/Boynuz: Yüzey sıyırmaları sırasında Batı Çatalhöyük'te üç adet işlenmiş kemik buluntu ele geçmiştir [Martin-Russell 1996:213]. Hayvan Kalıntıları: Yüzey toplamaları sırasında bulunan hayvan kalıntıları höyüğün kuzey ve doğu kesimlerinde yoğunlaşmaktadır; koyun; keçi ve otçullara ait kemikler toplam hayvan kalıntıları arasında ilk sırayı alır. Sığır; domuz; at ve geyik diğer hayvanları oluşturur [Martin-Russell 1996:207-210]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Batı Çatalhöyük İlk Kalkolitik yerleşmesinden mutlak tarihleme için 14C tarihleri yoktur. Ancak Mellaart çanak çömlek özelliklerine göre; Çatalhöyük ile Can Hasan 2B ilişkisi sonucu; Orta Anadolu İlk Kalkolitik'inin MÖ 5.600 ile 4.900 arasında değerlendirilmesini önermektedir [Mellaart 1965:154-156]. Eğer öyleyse bu durum binaların dikdörtgen planlı olmadığı anlamına gelmektedir. Ancak bu durum ve Bina 25'in Batı Çatalhöyük'teki tipik İlk Kalkolitik Çağ mimarisini sergileyip sergilemediği yalnızca geniş alanda yapılan kazılarla ortaya konabilir. Açıklığa kavuşturulmayı bekleyen bir diğer konu ise binalar arasındaki mekanlar, dış avluların varlığı ya da uzantıları, binalar arasındaki sokaklar (dar geçitler) ve çöplük alanlarıdır. |
