©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi


Sumaki

Çizimler için tıklayın...

maps

Fotoğraflar için tıklayın...

Sumaki
Türü:
Höyük
Rakım:
m
Bölge:
Güneydoğu Anadolu
İl:
Batman
İlçe:
Beşiri
Köy:
Araştırma Yöntemi:
Kazı
Dönem:

     


Yeri: Batman'ın Beşiri İlçesi'nin doğusunda, Garzan Vadisi'nin çıkışında, Garzan Nehri'nin kıvrım yaptığı bir alandadır. Ilısu Barajı nedeniyle su altında kalacak alan dahilindedir.
Konumu ve Çevresel Özellikleri: Yerleşme Diyarbakır havzasının doğusunda yer alan Garzan Çayı vadisinde yer alır. Vadinin kuzeydoğusunda Garzan Dağları, güneybatısında ise volkanik karakteristikli Kırdağı bulunmaktadır. Kırdağı bazalt akıntıları Sumaki Höyük'ün yakınlarına kadar gelmektedir. Vadi son beş binyılda tektonik nedenlerle yükselmiştir. Yerleşmenin bulunduğu bölgeye killi toprak hakimdir. Höyüğün kuzeyinden geçen Kani Huşur yatağı heyelan sonucu kapanmış ve nehir yatağını tekrar açmıştır. Günümüz nehir yatağının 27 m yukarısında bulunan açmaların dolgusunda suda yuvarlanarak aşınmış buluntular, taşlar vardır. Holosen'de iki dönem (MÖ 6400 ve yaklaşık MÖ 5600'lerde) yıllık ortalama yağış miktarı 675-950 mm (günümüzün iki katı) olmuştur. Bu nemli ve sıcak iki dönem arasında ise kısa bir kuru ve soğuk dönem vardır. Bu dönemler yerleşmenin var olduğu dönemlerdir [Erim-Özdoğan 2013:72].
Tarihçe:
Araştırma ve Kazı: Bölgede 1963 yılında H. Çambel ve R.J. Braidwood, 1990 yılında G. Algaze tarafından araştırmalar yapılmış, ancak yerleşme 2002 yılında Jale Velibeyoğlu ve Aslı Erim-Özdoğan tarafından bölgede yapılan kültür envanteri çalışmaları sırasında tespit edilmiştir. 2007 yılında Aslı Erim-Özdoğan'ın Mardin Müzesi ile ortaklaşa yürüttüğü kurtarma kazısı çalışmaları başlamıştır [Erim-Özdoğan 2013:73].
Tabakalanma: Yerleşmede Ortaçağ ve Neolitik Çağ tabakaları bulunmaktadır. Üst tabaka (14-15 G açmaları) Ortaçağ'a tarihlenen birkaç evden oluşan bir yerleşme veya çiftliktir. Bu tabakaya ait 4 çöp çukuru vardır. Neolitik Çağ, iki ana ve bir ara evreden oluşmaktadır. İki ana evre arasında dikme yuvaları, ocaklar,ve küllü alanlar vardır. Üst Ana Evre: Çanak Çömlekli Neolitik Dönem Ara Evre: Çanak Çömlekli Neolitik Dönem Alt Ana Evre: Çanak Çömleksiz Neolitik Alt Ana Evre ve Ara Evre'yi örten bir sel dolgu tabakası bulunmaktadır [Erim-Özdoğan 2013:73].
Buluntular: Mimari: Höyük 250x150 m boyutlarında bir alana yayılmaktadır. Üst Ana Evre mimarisi 21L-M açmalarında atıl durumdaki iri bazalt öğütme taşlarından oluşan 3 dizi ile temsil edilmektedir. Genelde tek sıra taştan oluşan diziler doğu-batı doğrultuludur. Ortadaki dizi 14.10 m uzunluğunda, hafif dalgalı ve yer yer 2-3 sıradır. Diğerleri 5 ve 4.30 m uzunluğundadır. Kullanılan öğütme taşları insitu olmadığı için bu evreye mi yoksa önceki evrelere mi ait olduğu bilinmemektedir. Ayrıca büyük söbe ocak ve fırınlar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları çok evrelidir. Sert tabanları bazen düz bazen hafif eğimli, ancak hep üst üste yapılmıştır. Ara Evre mimarisi 20L açmasında gözlenmiştir. 3.75 m çapında bir alanı çevreleyen 1.00-0.85 m aralıklarla yerleştirilmiş 7 dikmenin desteklediği bir çadır sistemi olduğu düşünülmektedir. Küllü alanlar ve kireçleşmiş dal örgü kalıntıları mevcuttur. Üst evredekilere benzeyen ocak ve fırınlar ayrıca sepet örgüyle çevrilidir. Neolitik mimarinin en yoğun gözlendiği evre Alt Ana Evre'dir. Toplam 18 yapı açığa çıkarılmıştır. Yerleşme farklı "mahallelere" bölünmüş gibidir. Birbirinden ayrı yapılar bir avlu etrafını sarmaktadır. Yapılar dikdörtgen planlıdır. Duvarların köşeleri yuvarlanmıştır. İki veya daha çok odalı yapıların duvarları "sepet örgü arası kil doldurma" tekniğiyle yapılmıştır. İki katlı yapılar uzunken, tek katlılar daha küçüktür. Tek mekanlı yapılar 3.50-4.50x6.00 m; iki mekanlı yapılar 2.20-3.12x3.60-4.30 m; iki katlı yapılar 3.10-4.30x4.80-5.80 m boyutlarındadır. İki katlı yapıların mevcut yüksekliği 1.20 m'yi geçmektedir. M yapısı gibi iki katlı olan yapıların alt katı ortada bir uzun oda ve iki yanında küçük odalar şeklindedir. Bu plan, Mezraa Teleilat IIC ve Çayönü'ndeki Hücre Planlı yapılara benzemektedir. Üst kat ise 3-4 kare odadan oluşmaktadır. Bu katın Çayönü'nün Hücre Planlı yapılarında olduğu gibi esas yaşam alanı olduğu düşünülmektedir. K, D, W gibi tek katlı yapılar 2 veya 1 odalıdır. C yapısı gibi sazdan ince tek sıra örülmüş tek mekanlı yapılar da mevcuttur. Kalın duvarların dal, saz ve toprakla örüldüğü düşünülmektedir. Damla ilgili yeterli veri bulunmamaktadır, ancak 2 katlı yapıların profilinde görülen yatay dağınık saz izlerinin yıkılan dam izleri olabileceği düşünülmektedir. Ince duvarlı yapıların bazılarının da üzerinin açık olabileceği belirtilmektedir. Ocak ve fırınlar yapıların arasındaki boşluklarda konumlanmıştır. Genel olarak söbe formunda ve kuzeye eğimlidirler. Killi bir dolgu üstüne döşenmiş çakıltaşı üzerinde düzgün sert bir tabanları mevcuttur. 1.30-1.55x1.22-1.50 m boyutlarındadır. Kenarları sepet örgü ve kil topraktır. Bazıları 1 bazıları 3-4 evrelidir. Alt Ana Evre'nin kilitlenmesine sebep olan iki taşkın yapıların hasar görmesine de sebep olmuştur. İlk sel güneybatıdan gelmiş ve bazı binaların duvarlarının aksının kaymasına, bazı duvarların yıkılıp dağılmasına, örgülerin kopup duvarın devrilmesine neden olmuştur. 20-21-22L-M açmalarında görülen taş yığınları suyun burada yavaşladığını göstermektedir. Sel dolgusunun kalınlığı ortalama 50 cm'yi geçmektedir ve doğuya doğru azalmaktadır [Erim-Özdoğan 2013:74-6]. Çanak Çömlek: Üst Ana Evre ile Ara Evre arasında belirgin farklar görülmektedir. Üst Ana Evre seramikleri bitki veya bitki-mineral katkılı, yalın yüzeyli veya kırmızı astarlıdır. Siyah-kurşini özlüdür. Yalın yüzeylilerin renkleri devetüyü ve pembe arasında değişir. Açkısızdır. Bitki katkısı yüzeyde görünür. Orta boy yuvarlak gövdeli çömlekler, geniş ağızlı, dibe doğru daralan hafif omurgalı gövdeli derin çömlekler, husking tray formlarına benzer alçak kenarlı kalın dipli söbe kaseler, köşeli kaplar bulunmaktadır. Mezraa Teleilat IIC1 ve 2 tabakalarıyla, Salat Camii Yanı 2. Ve 3. evreleriyle benzerlikler göstermektedir. Ara Evre seramikleri az mineral katkılı veya katkısız, kahverengi hamurlu, farklı kahve tonlarında, bazen kurşini, alacalı yüzeyli, açkılı, genelde iyi pişmiş, el yapımıdır. En belirgin katkı bazalttır. Genelde düz dipli sığ veya derin kaseler mevcuttur. Salat Camii Yanı 1. Evresi ve Mezraa Teleilat IIIA (PPNB-PPN geçiş) tabakasıyla benzerlik göstermektedir [Erim-Özdoğan 2013:76-7]. Kil objeler arasında, Tepe Sarab ile benzerlikler taşıyan insan figürleri ve stilize figürler ile çeşitli semboller sayılabilir. Yontmataş: Ana hammadde obsidyendir. Siyah ve zeytuni renkleri nedeniyle Bingöl kaynaklı olduğu düşünülmektedir. Prizmatik dilgi çekirdekleri, çekirdek yenileme parçaları, yontuk artıkları obsidyenin yerleşmede işlendiğini göstermektedir. Deri işçiliğinde veya yumuşak bitkileri kesmede kullanılan düzeltisiz ince küçük dilgiler ağırlıkta olmakla birlikte yongalar da bulunmaktadır. Aletler azdır. Birkaç Çayönü aleti vardır. Ok ucu da azdır. Çakmaktaşı aletler çoğunlukla yerel malzemeden üretilmiştir, gri ve kahverengi aletler ithaldir. Doğrudan vurmalı aletler ağırlıkta olup, düzgün dilgiler azdır[Erim-Özdoğan, A. 2013:77]. Sürtmetaş: Ana hammadde bazalttır. Kıradağ volkanitlerinden elde edildiği düşünülmektedir. İri el değirmenleri hep ikincil kullanım halinde, çoğu Üst Ana Evre'nin taş dizilerinde bulunmuştur. Bazılarında oluşan delikler yoğun kullanıma işaret etmektedir. Oldukça derin ve söbe formundadır. Havan, havaneli ve ezgi taşları azdır. Bu nedenle el değirmeninin aynı zamanda havan işlevi gördüğü düşünülmektedir. Çakmaktaşı vurgu/çekiçler de vardır. Granit, mermer ve çakmaktaşından açkı taşları, bazalt aşındırıcı ve rendeler mevcuttur. Farklı boylarda balta, keser ve rende gibi aletler alt tabakalara doğru artmıştır. Çayönü, Maghzaliyah, Salat Cami Yanı yerleşmelerinde görülen "yassı delikli taşlar" Sumaki'de de çok sayıda mevcuttur. Yaklaşık aynı boylarda olmaları (5-6 cm çapında) belirgin bir kullanıma işaret etmektedir. Çanak Çömlekli Neolitik'in başında yaygın görülen yongalanmış-yuvarlak-kazıyıcılar, yivli taşlar ve taş kaplar azdır [Erim-Özdoğan 2013:77-8]. Kemik Alet: Kemik aletlerin çoğu Ara Evre'de bulunmuştur, Üst Ana Evre'de oldukça azdır. Artık malzemelerin bulunması kemik aletlerin yerleşmede üretildiğini göstermektedir. İyi işçilikle üretilmiş kemik aletler arasında çoğunlukla farklı bızlar, gelgi, zımba gibi delik açmada kullanılan alet yer almaktadır. Bunların deri işçiliğinde kullanıldığı düşünülmektedir. Farklı boylu ve ağızlı keskiler ve az miktarda boynuz ve kemik saplar da mevcuttur. İğneler enderdir [Erim-Özdoğan 2013:78]. Üzerinde bir dizi çentik açılmış olan bir kürek kemiği parçası, bunun hesap tutmak amacıyla kullanıldığını düşündürmektedir [Current Archaeology in Turkey; 16.11.2009, 15:05] Diğer: Neolitik buluntu topluğunun çoğunluğunu kil objeler oluşturmaktadır. Bunlar ağırlıklı olarak bulla ile hayvan ve insan heykelcikleri, kil top, aplik ve tekerlek, ayrıca ne olduğu henüz anlaşılamayan objelerdir. Bazı heykelcikler bulla olarak kullanılmıştır. Kil objelerin neredeyse tümünün hamurunda zift vardır. Hayvan heykelciklerinin arasında koyun, sığır, domuz ağırlıktadır. İnsan heykelcikleri naturalistikten soyut betimlemeye çeşitlilik göstermektedir. Benzerlerine Çayönü, Tepe Sarab, Tell Sotto'da rastlanmıştır. Ziftli objelerin neredeyse tamamı Ara Evre'dendir. Üst Ana Evre'de oldukça azdır. Az sayıda taş, diş, kemik boncuk bulunmuştur. Kaliteli işlikli farklı taşlardan boncuklar halka, eşkenar dörtgen, silindir formundadır. Oldukça iyi işçiliğe sahip iki akik boncuğun ithal olduğu düşünülmektedir. Obsidyen ve çakmaktaşından matkap uçları yerleşemede boncuk üretildiğini göstermektedir [Erim-Özdoğan 2013:78-9].
Kalıntılar:
Yorum ve tarihleme:


Liste'ye