|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Pazarlı |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
1075 m |
|
Bölge:
|
İç Anadolu |
|
İl:
|
Çorum |
|
İlçe:
|
Merkez |
|
Köy:
|
Çıkhasan |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
Erken Frig Orta Frig Geç Frig |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Çorum il merkezinin güneyinde; Mustafa Çelebi ve Çıkhasan köyleri arasında; Çıkhasan'ın 1 km kuzeydoğusundaki Karapınar Mevkii'nde yer almaktadır. Çıkhasan Köyü'nün eski adı Pazarlı olduğu için kazı başkanı tarafından bu ismin verilmiş olması muhtemeldir. Yöresel adı Kale'dir. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Yerleşme yerinin çevresi derelerle yarılmış küçük tepelerle kaplıdır. Kalker kayalık bir kütlenin yerleşme yeri olarak seçiminde olasılıkla doğal olarak korunma özelliklerine sahip olması rol oynamıştır. Bu kütlenin yanından geçen Karapınar Özü; şelaleler yaparak dar bir boğazdan akarak kuzeyde Alaca Irmağı'na kavuşmaktadır. Bu çaya/öze ulaşan küçük dereler kalker kayalıkları eriterek çevrede küçük mağaralar oluşturmuştur. Günümüzde ormanlık bir bölgedir. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: Pazarlı köylülerinin, yerel adı Kale olan kayalık kütlenin üzerindeki kültür dolgusu içinde, Frig Dönemi'ne tarihlenen pişmiş topraktan boyalı kabartma levhalar bulmaları üzerine, bu buluntuların kaynağını aramak amacıyla, 1937-38 yılları arasında, Türk Tarih Kurumu adına H.Z. Koşay yönetiminde bilimsel kazı yapılmıştır. Tepenin üst kısmı, Frig Dönemi yerleşmesinin tümünü açığa çıkaracak şekilde kazılmıştır. Tepenin sırtındaki yapı kalıntılarının, bu kesimin toprağın birikmesine elverişli olmaması sonucu erozyon ile ortaya çıktığı bildirilmektedir. |
| Tabakalanma: H.Z. Koşay, kültür tabakalarının Kalkolitik Çağ'dan Klasik Dönem'e kadar süregeldiğini belirtmektedir. Esas olarak Demir Çağı tabakaları kazılmıştır. Kazı sonucunda, Koşay'ın bize verdiği bilgilerden tepede, Kalkolitik Çağ, İTÇ (olasılıkla İTÇ II), OTÇ-STÇ ve Demir Çağı'na (Frig ve Hellenistik Dönem) ait tabakaların bulunduğunu öğrenmekteyiz [Koşay 1941a:2-3]. Frig Dönemi'ne ait üç yapı katı saptanmıştır. Bunlardan, en altta yer alan birinci tabaka, en önemlisidir ver kısmen bir yangınla sona erdiği anlaşılmıştır. |
| Buluntular: Mimari: 1. yapı katında yerleşme, kısmen açılar oluşturan, kısmen de düz olan savunma duvarlarıyla çevrilmiş ve dört köşe burçları da arazinin durumuna uygun olarak inşa edilmiştir. 2. yapı katı evleri, bütünüyle bu kale duvarlarından yararlanılarak yapılmıştır. 3. yapı katındaki binaların ise kısmen kale duvarlarının dışına taştığı saptanmıştır. Surun, savunması zayıf olan kısımlarına birbirine yakın ve kare planlı burçlar yerleştirilmiş ve savunmayı kolaylaştırmak, saldırganları sıkıştırmak için burçlar arasına, iç kısma doğru açılar yapan kalın beden duvarları inşa edilmiştir. Arazi bakımından savunması kolay kısımlarda, bir yandan burçlara, bir yandan da sarp kayalara dayanan düz beden duvarları inşa edilmiştir. Burç ve beden duvarları kısmen anakaya, kısmen de killi toprak üzerine inşa edilmiştir. Yontulmamış ve birbirine alıştırılmış büyük taşlarla kaba biçimde örülmüş duvarların boşluk kısımları ufak taşlarla doldurulmuştur. Kazıda bulunan kale kalıntılarına bakılınca, burç ve beden duvarlarının üst kısımlarının kerpiçten yapıldığı düşünülmüştür. Kalenin K/8, L/7 ve L/6 karelerine rastlayan bölümününde, ufak taşlarla döşenmiş, kaldırım biçiminde merdivenli bir girişi vardır. Bu merdivenler, kale içine girdikçe doğuya doğru kırılan bir yelpaze oluşturmaktadır. Pazarlı Kalesi'nin duvar stili, Alişar ve Gavurkale'dekilere benzemekle beraber, tümüyle bunların aynısı sayılmaz. 1. yapı katı konutları arazinin eğimine uymak ve güzel görünümden yararlanmak amacıyla kale içine yerleştirilmiştir. Bu evler arasındaki engebeli kısımlar değişik uzunlukta set duvarlarıyla desteklenip tesviye edilmiş ve birçok teras elde edilmiştir. Bu evlerin temel duvarları işlenmemiş taşlarla ve çamur harçla yapılmıştır. Çoğu temel anakayaya ya da çok sert bir toprak zemine oturtulmuştur. Bu temellerin üzerine, kırmızı renkli dayanıklı kerpiç duvarlar örülmüştür. Arkaları kayaya yaslanan evlerin kerpiç duvarları, ikinci bir istinat duvarıyla desteklenmiştir. Konutların iki katlı oldukları ve inşaatlarda çokça ahşap hatıl ve kiriş kullanıldığı düşünülmektedir. Bu binaların damları, ahşap çatı ve beşik tonoz biçiminde örtülmüştür. Üst kısımlarını kapatmak üzere çatı kiremiti kullanılmıştır. Odalar çoğunlukla dikdörtgen planlıdır. Küçük kare odalar da vardır. Binaların bütünü büyük bir dikdörtgen oluşturur. Duvarların iç kısmı, beyaz ve dayanıklı bir toprakla sıvanmış, dış kısımları ise renkli kabartma bezemeli pişmiş toprak levhalar ile kaplanmıştır. Bu kırmızı-kahve renkli kabartmalar, savaş sahneleri ve hayvan mücadelesi sahnelerinin yanı sıra geometrik motifler ve bitki motifleriyle süslenmiştir. Beyaz ve kırmızı renkli kiremitlerle kapatılmış ve süslü çörtenlerle donatılmış olan çatılar, bu güzel ve görkemli duvar kaplamalarının bütünleyicisi sayılmalıdır. Bu süslemeler binaların içinde kullanılmamıştır. Bu tip kaplama levhalarına Akalan'da, Gordion'da, Burdur Döğer'de, Sardis'te ve Menemen/Larisa'da rastlanmıştır. İ/11 ve J/11 kareleri içinde, 7x3.5 m ölçüsünde birbirine eş ve bir duvarla ayrılan iki salon içinde, Frig tabakasının 1. yapı katında çivi biçiminde mozaiklerle süslü iki döşeme bulunmuştur. Bu döşeme mozayiği, başları kürevi, kesitleri dairevi ve kısmen kare biçimli, 7 cm uzunluğunda siyah ve krem renkli çivilerle, dayanıklı bir balçık üzerine geometrik bir süsleme üslubuyla yan yana dizilerek yapılmıştır. Bu mozaik zemin döşemenin kenarını, beyaz balçıktan bir bordür ve küçük taşlarla özenli biçimde yapılmış kenar duvarları sınırlandırmaktadır. Bu temel duvarları üzerine inşa edilen kerpiç duvar kalıntıları yerinde bulunmuştur. Bunun gibi, döşeme mozaik örneklerine Gordion'da ve Mecitözü'nün Kozluca Köyü'nde rastlanmıştır. 2. yapı katında yapılar yine birinci kattaki gibi, kale duvarlarından yararlanmak üzere yapılmıştır. Ancak, bu seviyede çok sayıda kaldırımlı zemine rastlanmıştır. Bunların inşaatları ve planları aynıdır. Kabartma bezemeli levhaların bu seviyede daha az kullanıldığı düşünülmektedir. 3. yapı katında ise, daha sade bazı konutlar inşa edilmiştir. Bu dönemde nüfus artmış olduğu için bazı konutlar kale dışına da yapılmıştır. Çanak Çömlek: Pazarlı'da bulunan Frig çanak çömleği, Alişar, Alacahöyük ve Gordion'da bulunanlara çok benzer niteliktedir. Pazarlı'da gri ve siyah Frig malzemesine göre boyalı çanak çömlekler daha çoktur. a) Mat Boyalı Çanak Çömlek: Kırmızı üstüne beyaz astarlı ya da kırmızı astarlı olmak üzere ikiye ayrılır. 1. Yalnız kırmızı astarlı olanların üzerinde, siyahımtrak ve koyu kırmızı geometrik çizgiler bulunmaktadır. 2. Beyaz astarlı geometrik süslemeli olanlarda ise en önemli örnekler aşağıdaki şekildedir: a) Koyu kahverengi ya da siyah renkli geometrik çizgilerle süslü örnekler, b) Koyu kahverengi yanında kırmızı renkli geometrik çizgilerle süslü örnekler, c) Basit ve geniş kırmızı kuşaklı örnekler, d) Kırmızı angop üstünde beyaz kenar kuşağı olan örnekler, e) Bazı tabakalarda iç ve dışta kuşak biçiminde yan yana duran, kırmızı/beyaz astar üstünde siyah/koyu kahverengi çizgilerle yapılan iç içe tek merkezli daire süslü örnekler, f) Koyu kahverengi ve kırmızı çizgilerle birlikte bitki ve hayvan tasvirli örnekler. Parça halinde bulunan beyaz astarlı bir kabın karın kısmı üzerinde, elinde rython tutan bir kadın tasvir edilmiştir. b) Monokrom (Tek renkli) Çanak Çömlek: 1. İç ve dış kısmı tümüyle ya da kısmen astarlı olanlar. Bunlar çarkta yapılmıştır. Keskin profilli örnekler, uzun akıtacaklı ağızlar, kapak örnekleri vardır. Bazen kırmızı astar yerine deve tüyü rengi de kullanılmıştır. Hepsinde halka biçiminde kaideler vardır. 2. İçi ve dışı siyah astarlı ve cilalı parçalar vardır. Bunlar düz şerit kulplu, halka dipli, halka daire süslü örneklerdir. 3. Gri renkil astarsız parçaların hepsi çarkta yapılmış, çoğunlukla perdahlanmıştır. Gri ve siyah parçaların diplerinde bazen çizgilerle damgalar ya da özel işaretler görülmektedir. 1937 yılında bulunan bir gri parça üzerinde Paleo-Frigçe yazı görülmüş, ama çözülememiştir. 4. Kaba ve gri parçalar çoğunlukla mutfakta kullanılan örneklerdir. 5. Çoğu şerit biçimli ya da daire kesitli kulplardan başka, makara biçiminde ve çoğunlukla madeni frig kaplarında görülen örnekler vardır. 6. Sivri dipli kapların dik durması için, gri renkli halka kesitli, üç ayaklı taşınır kaideler de vardır. Pişmiş Toprak: a) Basit Çatı Kiremitleri: Dört gruba ayrılmaktadır. 1. Kenarları çıkıntılı, lambalı basit trapez biçimli kiremitler, 2. Çatı dereleri için dört köşeli kırmızı astarlı, kenarı yüksek lambalı kiremitler, 3. Mahya kiremidi biçiminde kırmızı, beyaz astarlı kiremitler, 4. Çatı derelerinden yağmur suyunu dışarı akıtan kırmızı astarlı çörtenler. b) Mimari Kaplama Levhaları: Bir kısmı dört köşeli ve kornişli, bir kısmı ise üstü yarım daire biçiminde ve düz kaidelidir. Üzerlerindeki deliklerden duvara tutturuldukları düşünülmektedir, ancak hiçbirinin üzerinde çivi kalıntısı ya da ağaç çürüğü izi görülmemiştir. Kabartma bezemeleri dikkate alınarak kendi içinde gruplara ayrılmıştır. 1. Savaşçı Resimleri: 47x44 cm ölçüsünde, dört köşeli plakalar üzerinde bulunan askerler yürüyüş halindedir. Yüzleri çoğunlukla sola dönüktür. Aksi yöne giden bazı savaşçı parçaları da bulunmuştur. Bunlardan başka daha büyük başlı, daha büyük kalkanlı savaşçıların olduğu plaka parçaları da görülmüş ve plakaların değişik büyüklüklerde olduğu anlaşılmıştır. İnsan başlarının belirli kişilere ait olmadığı, üsluplaştırılmış tipleri gösterdiği düşünülmüştür. Şahıslar sakalsız ve bıyıksızdır. Bu bakımdan, Miken vazolarındaki savaşçı resimlerinden ayrılırlar. Miğferlerinin sorguç kısmı, uçları aşağıya bakan hilal biçimindedir. Asıl miğferin madenden, kulaklık kısmıyla yuvarlak kalkanın ise deriden yapılmış olduğu tahmin edilmektedir. Askerler kısa etekli elbiseler giymiştir. Hareketleri iyi ifade eden bacaklar, giyimli oldukları halde adaleleri görünmektedir. Ayaklarda, kalçın ya da çizmeyi andıran ayakkabılar vardır. Askerler sağ elde ve yukarıda mızrak, sol elde kalkan tutar halde, saldırı durumunda gösterilmiştir. Kabartmaların hepsi beyaz astarlı olmayıp, içlerinde tek kırmızı renkli olanları da vardır. Yuvarlak kalkanların üzerindeki süslerin hiçbiri, bir diğerine benzemez. Elbise süslemelerinde de aynı durum görülür ve geometrik motifler çoğunluktadır. 2. Aslan ve Boğa Mücadelesi: 40 cm uzunlukta, 26 cm genişlikte ve 3.5 cm kalınlıkta olan bir kabartma levha üzerinde, üst üste iki sıraya gelmek üzere, aslan ve boğa mücadelesi tasvir edilmiştir. Savunma durumunda olan boğanın başı aslanın ağzına doğru eğilmiştir. Profilden tek boynuzu ancak görünür. Kuyruğu, arka ayakların arasına doğru çekiktir. Aslanın ise ağzı açıktır ve kuyruğu yukarı kıvrıktır. Hayvanların derileri, birbirini tutmayan çizgilerle süslenmiştir. Bu çizgiler kırmızı ya da koyu kahverengidir. 3. Grifonlar: a) Üstü yuvarlak, altı düz ve duvara monte edilmeye uygun, genişçe bir çıkıntısı bulunan parça üzerinde karşılıklı iki tane kanatlı grifon ve onların altında yatan bir ceylan vardır. Çeşitli parçaları eksik olarak bulunmuştur. b) Dört köşeli bir plaka üzerinde de büyük boyutta ve dört ayağı yere basan, kanatlı ve kuyruğu çengel gibi yukarı kıvrılan bir grifon tipi bulunmuştur. Bunun karşısında eşi de vardır. Plakanın bir çizgiyle ayrılan alt kısmında ise yine karşılıklı duran iki kentauros vardır. Vücutlarının ön kısmı insan değil, at biçimindedir. Omuzlarında taşıdıkları ağaçlar farklıdır. 4. Dağ Keçileri: Bu tasvirlerden tam parçalar ele geçmiştir. Bir tanesinin sadece korniş kısmı kırıktır. Genişliği 41 cm, elde kalan uzunluğu 28 cm'dir. Elik adı verilen dağ keçileri, Pazarlı yakınındaki Karadağ'da görülmekle beraber, bu motifin ve dini anlayışla ilgili kompozisyonun, doğudan geldiği düşünülmektedir. MÖ 2. binyılın, kuzey Suriye ve Anadolu silindir mühürleri ile Tell Halaf süslemelerinde bunun benzerlerini görmek mümkündür. 5. Kentauroslar: 1937 yılında, yüzeye yakın bir derinlikte bulunan bir plaka üzerinde, dal tutarak tasvir edilen bir kentauros bulunmuş ve 1938 yılı kazısında eksik parçaları da bulunarak tamamlanmıştır. Diğer: Bir bronz kepçe, bir ok ucu, bir fibula, hayvan başı biçiminde bir mobilya parçası, çeşitli biçimde ağırşaklar, çeşitli dokuma ağırlıkları, rhytonlar, figürlerin dökümünde kullanılan kalıplar, fırında seramik pişirilirken eserleri istif etmede kullanılan makara biçiminde iki payel (ayakçık), kemikten bir bız ve bir örgü-dikiş iğnesi gibi çeşitli eşyalar bulunmuştur. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: |
