|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Girikihaciyan |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
750 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Diyarbakır |
|
İlçe:
|
Ergani |
|
Köy:
|
Ekinciler |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İlk |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Diyarbakır İli sınırları içinde; Ergani İlçesi'nin 20 km kadar güneydoğusundadır; eski adıyla Ekinciyan; yeni adıyla Ekinciler Köyü'nün (Aşağı Ekinciyan) 1 km kadar doğusunda; Ergani-Diyarbakır yolunun kuzeydoğusundadır. Aynı zamanda; höyüğün güneybatısından; Ergani-Diyarbakır tren yolu geçmektedir. Gerikihaciyan ya da Girikhaciyan adlarıyla da anılır. Kodu R 56-25. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: 175 m çapında (en geniş haliyle 250 m) ve 3 m yükseklikteki tepe; Ergani'den Diyarbakır'a uzanan ve güneyde Kuzey Suriye vadisine doğru açılan; Boğazçay'ın suladığı geniş Diyarbakır ovasının kuzeydoğusundadır. Günümüzde tarla olarak kullanılan höyüğün çevresinde küçük su kaynakları bulunmaktadır. Kuzeydoğusunda; üzerinde meşe ağaçlarının bulunduğu alçak tepeler yer alır; batısı ise çalılıklarla kaplıdır; ağaç örtüsüne rastlanmaz [Watson-Le Blanc 1990:5]. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: 1963 yılında; İstanbul Üniversitesi Prehistorya Kürsüsü ile Chicago Üniversitesi Doğu Bilimleri Enstitüsü'nün ortak çalışması olan Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları Karma Projesi çerçevesindeki yüzey araştırmaları sırasında bulunmuştur. 1968 yılındaki sistemli yüzey toplamasının ardından aynı yıl; proje üyelerinden P.J. Watson ve C. Redman tarafından kazı çalışmaları başlatılmış; bunu 1970 yılında 3 haftalık ikinci bir kazı kampanyası izlemiştir [Çambel-Braidwood 1980:23; Watson-Le Blanc 1990:1-4]. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Höyükte Halaf-Sonrası (Epi/Post-Halaf) ve Son Halaf olarak tanımlanan ve Üst ve Alt yerleşme katları olarak adlandırılan iki ana evre saptanmıştır. Halaf kültür toprağının altında ana toprağa varılmıştır. |
| Buluntular: Mimari: Epi/Post Halaf: Bu dönem yerleşme mimarisi bilinmemektedir. Tanımlanabilen tek kalıntı; kabaca kuzey-güney doğrultusunda ve yaklaşık 60 cm kalınlığındaki bir taş duvardır. Çanak çömlek parçaları; hayvan kemikleri ve artıklar ihtiva eden kültür dolgusunda kimi çukurlar; tabanlar saptanmıştır. Çukurlardan bazıları sıvalıdır. Halaf: Girikihaciyan Halaf mimarisi taş temelleri düzleminde ortaya çıkarılmış çoğu dörtgen ön odalı (dromoslu) yuvarlak yapılarla (tolos) bilinmektedir. Post-Halaf tabakalarında saptanan düz duvarların dışında Halaf yerleşmesinde dörtgen bir yapıya işaret eden tek bir örnek mevcuttur. Ancak bunun yuvarlak yapısı; kazılmamış alanda kalan büyük dörtgen bir ön odaya ait olabileceği de belirtilmiştir. Kesitlerde saptanan pise ya da kerpiç izleri; üst yapı konusunda ipuçları sağlamaktadır. Yapıların içlerinde bulunan ocaklar ve çanak çömlek parçaları; bunların ev olarak kullanıldıklarını düşündürtmektedir. Çapları 2.25 ile 4.5 m arasında değişen tolosların dromoslarının ev dışında farklı bir işlevde olduklarını gösteren buluntulara rastlanmamıştır. En iyi korunagelmiş toloslardan 1. no'lu olanı taş temelli; çamur üst yapılıdır. Yaklaşık 4.5 m çapındadır; tabanı dört kez yenilenmiştir. Üstten inen bir çukurla kısmen tahrip olmuştur. Terkedildikten sonra damı ve duvarları çökerek yapıyı doldurmuştur. 2 no'lu tolosun planı tam belli olmamakla birlikte dörtgen ön-odalıdır; tahrip olmuş durumda ele geçmiştir; sıvalı ve iki kez yenilenmiş tabanı ve bir ocağı vardır. 3 no'lu dörtgen ön odalı tolos; tüme yakın ortaya çıkarılmıştır. Bir başka dromoslu tolos olan 4 no'lu yapının yuvarlak mekanının çapı 4 m'den fazladır. Sıkıştırılmış toprak tabanı iki kez yenilenmiş ve yangın geçirmiştir. Tabanda bir ocak yer alır. 6 ve 7 no'lu yuvarlak yapılar aynı alanda üstüste ortaya çıkarılmıştır. 6 no'lu yapı daha geç olanıdır; yaklaşık 3.5 m çapındadır; tabanı sıvalıdır. 7 no'lu yapı ise; yerleşmede ele geçen en küçük boyuttaki yuvarlak yapıyı oluşturur. İç çapı 2.25 m'dir. Diğerleriyle karşılaştırıldığında; bu boyuttaki bir yapının depo yapısı olabileceği düşünülmüş; ancak kesinleşmemiştir. Tabanı beyaz sıvalı; dışarıda olasılıkla avlu işlevindeki bir taş döşemeye sahip 8 no'lu tolos yapısı; bir Epi/Post Halaf çukuru tarafından tahrip edilmiştir. Girikihaciyan Halaf mimarisinde dromoslu toloslar hakimdir; bununla birlikte dörtgen; ince uzun planlı bir yapı ortaya çıkarılmış; ancak bunun müstakil dörtgen bir yapı mı; yoksa tolos kısmı kazılmamış alanda kalan bir dromos mu olduğu belli olmamıştır. Dromos ise 6 m'den fazla uzunluğuyla en büyük dromosu oluşturur [Watson-Le Blanc1990:31-40]. Çanak Çömlek: Epi/Post Halaf çanak çömleğinde bir önceki Halaf evresinde görülen boyalı mallar yok denecek kadar az sayıdadır; yalın mallar ise biçim ve teknik açısından farklıdır. Bu evrenin baskın grubu ince saman katkılı; gri ya da bej renkli; kaba mallardır. Biçimler yuvarlak kaseler; açık ve dar ağızlı çömleklerdir. Tutamaklar ve küçük kulplar da görülür. Halaf yerleşmesi çanak çömlek özellikleri şöyle özetlenebilir: İnce mallarda (kullanıldığı takdirde) çok ince kum ya da kumla karışık bitki katkıları görülür; kaba mallarda ise değişik boyutlarda kum tanecikleri ve saman kullanılmıştır. Kase ve tabak ile çeşitli biçimlerdeki çömleklerden oluşan iki ana form grubundan ilkinde içte ve dışta astar uygulanmıştır; çömleklerde ise dış tümüyle; iç ise omuz hizasına kadar astarlıdır. Tümü olmamakla birlikte çoğunluğu açkılıdır. Ana çanak çömlek gruplarını Halaf türü boyalılar ile boyasız yalın mallar oluşturur. Boyalılar oran olarak az olmakla birlikte belirleyici gruptur; yalın mallar boyalıların beş katı kadardır. Boyalılarda beyaz boya kullanılan bir örnek dışında tümü devetüyü; kızılımsı kahverengi ya da siyah renklidir ve mat boyalıdır. Geometrik ve temsili bezekler iki ana grubu oluşturur. Geometrikler çizgi; bant; zikzak; dalga; daire ve nokta bezekler ve bunların karışımı; çeşitlemeleriyle bilinir. Sayıca az ve genellikle stilize üsluptaki temsili bezekler ise hayvan (ağırlıklı olarak boğa) ve bitki bezekleridir. Boyalıların formları genel kase ve çömlek formlarının dışında; az sayıda olmakla birlikte oval kaplar; minyatürler; ayaklı kaplar; halka dipliler; emzik ve kapaklar gibi çeşitlilik gösteren formlara sahiptir. Boyasız yalın grup; özellikle kase biçimlerinde; boyalılarla büyük ölçüde aynıdır; farklı olan yalın grupta az sayıda olmakla birlikte kazı bezek ile kabartma bezek uygulamasıdır. Nokta bezekli parçaların ise Epi/Post Halaf için tipik olduğu bildirilmektedir. Halaf dolgusu içinde ele geçen; koyu gri ya da kırmızımsı kahverengi üstüne koyu kırmızı boya ve ince çizgi bezekli toplam 83 adet parçanın ise ithal olduğu bildirilmektedir [Watson-Le Blanc1990:41-80]. Kil: Halaf yerleşmesi 4 no'lu tolosunun içinde bulunan çömleklerden birinde; sıvıyı ısıtıcı olarak kullanıldığı düşünülen; ancak genelde sapan taşları olarak yorumlanan kil nesneler bulunmuştur. Kil kaşık; mühür gibi buluntuların yanısıra insan ve hayvan heykelcikleri ile bunlara ait baş ve gövde parçaları ele geçmiştir. Ağırşaklardan yalnızca bir tanesi bezeklidir; yuvarlak; delikli çanak parçaları; süzgeç parçaları diğer kil buluntulardır [Watson-Le Blanc1990:103-108]. Yontma Taş: Sırtlı ay-biçimliler ve yamuklar Epi/Post Halaf taş alet endüstrisi için tipiktir. Bazılarında silika parlaklığı görülür. Tümü çakmaktaşındandır. Halaf yontma taş endüstrisinin hammaddesi ağırlıklı olarak çakmaktaşıdır; %30'u ise obsidiyendendir. İlginç olan özellikle dilgi yapımında obsidiyenin tercih edilmiş olmasıdır. Obsidiyen çekirdek; çekirdek yongalama parçaları ve artıkların olmayışı; obsidiyenin Girikihacıyan'a yarı işlenmiş ya da bitirilmiş; alet halinde gelmiş olduğunu göstermektedir. Çakmaktaşı aletler ise bunun tam tersine işaret etmektedir. Kullanılan çakmaktaşı malzeme yereldir; iyi kalite değildir. Kazıyıcı; kalem gibi aletlere karşılık uç (okuçları) yoktur; çok az alette silika parlaklığı gözlemlenmiştir [Watson-Le Blanc1990:81-87]. Sürtme Taş: Girikihacıyan Halaf yerleşmesinde tümüne yakını bazalttan alt ve üst öğütme taşları (4 no'lu tolos içinde in situ olarak); havanlar ve havan elleri; topuz başları; taş kaplar; halkalar; yassı baltalar; boncuklar ve kolye uçları bulunmuştur. Boncukların hammaddesi kireçtaşı ya da yeşil taş; öğütme taşları ise hemen hemen tümüyle bazalttandır [Watson-Le Blanc1990:97-103]. Kemik/Boynuz: Son Halaf yerleşmesinde kemikten yapılmış aletler üç grupta toplanabilir: Olasılıkla deri işçiliğinde kullanılan kaburga kemiği ya da yassı kemiklerden yapılmış ucu yuvarlatılmış spatula türü aletler; ince uzun ve kısa küt olmak üzere iki tür bız ve derin; kısa yivli; açkılanmış kemik aletler. Bunların yanısıra iki adet iğne ve delinmiş bir hayvan dişi diğer buluntuları oluşturur [Watson-Le Blanc1990:87-94]. İnsan Kalıntıları: Bulunan üç tüm; bir tahrip olmuş iskelet; Girikihaciyan ölü gömme geleneneğinde bazı kurallar olduğuna işaret etmektedir. Ölüler başlar doğuda olmak üzere; doğu batı yönünde ve büzülmüş şekilde yatırılmaktadır. Hiçbirinin yanına bırakılmış ölü armağanı yoktur. Biri 25-40 yaşları arasında bir erkek; diğeri 6/7 yaşlarında bir kız çocuğu; üçüncü ise 3 yaşlarında cinsiyeti belirlenememiş bir çocuğa aittir. Tahrip olmuş son iskeletin cinsiyeti ve yaşı saptanamamıştır [Watson-Le Blanc1990:121-122]. Hayvan Kalıntıları: Girikihacıyan Son Halaf yerleşmesinde evcil hayvanlar koyun (Ovis aries); keçi (Capra hircus hircus); sığır (Bos taurus); köpek (Canis familiaris) ve domuzdur (Sus scrofa). Yabani türler ise koyun (Ovis orientalis); keçi (Capra hircus aegagrus) ile kızıl geyik (Cervus elaphas); yaban eşeği (Equus heminonous); kızıl tilki (Vulpes vulpes); tavşan (Lepus sp.); kaplumbağa (Testudo graeca) gibi hayvanlarla temsil edilir. Bunların yanısıra tatlısu kabukluları; kuşlar; kemirgenler; balık ve küçük etcillere ait kemikler de bulunmuştur [Watson-Le Blanc1990:109-120]. Bitki Kalıntısı: Halaf dolgularında ele geçen kömürleşmiş bitki kalıntıları; emmer buğdayının (Triticum dicoccum) tahıllar arasındaki ana besin kaynağı olduğunu; bunu arpanın (Hordeum cf. distichum) izlediğini ve az miktarda da olsa einkorn buğdayının (Triticum monococcum) da yetiştirildiğini göstermiştir. Mercimek; acı burçak ve nohut gibi baklagillerin yanısıra fıstık; badem gibi meyvalar ve çeşitli otlar da toplanmıştır. Evcil sığırın varlığı sabanlı tarıma işaret etmektedir [van Zeist 1981:75-80; Watson-Le Blanc1990:134]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Girikihaciyan Halaf yerleşmesi; MÖ 5. binde; yaklaşık 200-500 kişilik nüfusuyla çiftçilik ve hayvancılık yapan bir topluluğun yaşadığı küçük bir köy yerleşmesidir. Yerleşmede saptanan kültür özellikleri; Girikihaciyan'ın Halaf kültür etki alanı içerisinde kalan ve Halaf merkezleriyle ticari ilişkilerde olduğunu göstermiştir. Epi/Post Halaf kültür dolgularından alınan bir 14C örneği; GÖ 6.465±100 tarihini vermiştir. Bu tek örnek üst tabaka yerleşmesinin bir göstergesi olarak kabul edildiği takdirde; Girikihaciyan hafirleri söz konusu yerleşmenin Halaf'a çok yakın ya da Halaf'tan gelişmiş olduğu şeklinde yorumlanabileceğini düşünmektedir. Halaf kültür dolgusundan elde edilen 14C tarihleri ise GÖ 6.805±45 ve 6.950±45 tarihlerini vermiştir. Halaf kültürü için tipik olan çanak çömlek özelliklerine göre ise; Girikihaciyan; Halaf kültürünün Son Halaf aşamasına konmakta; 14C tarihlerine dayanarak; Halaf ile Post-Halaf yerleşmesinin yaklaşık 200-500 yıllık bir süreyi kapsadığı öne sürülmektedir [Watson-Le Blanc 1990:39; 64]. |
